________________
૧૨૯
તત્ત્વાખ્યાન.
તે વાઁવસમા જાતિ કહેવાય છે. જેમકે સાધ્યના અને દૃષ્ટાંતના ધર્મો સરખા મનાતા હોવા છતાં શબ્દમાં અનિત્યત્વ સિદ્ધ કરવા દૃષ્ટાંતરૂપ મૂકેલ ઘટમાં જેવી રીતે ( કુંભાર, દંડ, ચક્ર વિગેરે કારણસામગ્રીથી ઉત્પત્તિ હોવાથી અનિત્યપણુ રહેલું છે, તેવી રીતે શબ્દમાં ( કઠ, તાલુ, એષ્ઠ વિગેરેના વ્યાપારથી ઉત્પત્તિ હોવાથી) અનિત્યપણુ· નથી. શબ્દના અને ઘટના ધર્માં ભિન્ન ભિન્ન છે. ૫, ૬.
જેમાં ધર્માંતરના વિકલ્પોથી ખડન કરાય તે વિકલ્પસમા જાતિ કહેવાય, કેટલાંક કાર્ગી કામળ હોય છે. જેમકે આકડાનું રૂ, પુલની શય્યા વિગેરે. અને કેટલાંક કાર્યો કહેણુ હાય છે. જેમકે કુહાડા, ઘણુ વિગેરે. તેમ કેટલાંક કાર્યો અનિત્ય હોઇ શકે, તેમાં ઘટ વિગેરે ગણી શકાય. અને કેટલાંક કાર્યો નિત્ય પણ હોઇ શકે, તેમાં શબ્દ વિગેરેના સમાવેશ થઈ શકે. ७
જેમાં સાધ્યની સમતા સ્વીકારી દૃષ્ટાંતનું ખડન કરવામાં આવે તે સાધ્યસમા જાતિ કહેવાય છે. જેમકે-શબ્દને ઘડાની જેવા કહેવામાં આવે તે શબ્દ સાધ્યું છે, તેમ ઘડાને પણ સાધ્ય માનવા જોઇએ. અને જો એમ મનાય તે એનુ ટ્રષ્ટાંત આપવુ ઉચિત ગણી શકાય નહિ. ૮
જેમાં પ્રાપ્તિ, અપ્રાપ્તિના વિકલ્પોના આશ્રય લઇ ખંડન કરવામાં આવે તે પ્રાપ્તિ-અપ્રાપ્તિસમા જાતિ કહેવાય છે. જેમકે-શબ્દમાં અનિત્યતા સિદ્ધ કરવા જે કાત્વ હેતુ દર્શો
