________________
તત્વાખ્યાન.
૧૧
હાય, સંશય ઉત્પન્ન થતું હોય, ત્યારે તે સંશયને નાશ કરી સત્ય સ્વરૂપને નિશ્ચય કરવા વિચારક શકિતથી બુદ્ધિ દેડાવવામાં આવે તે તર્ક. જેમકે-સાંજ સમયે જગલમાં ગએલ કોઈ મનુષ્ય દરથી મનુષ્ય જેવા જણાતા ઝાડના ડુંઠાને જોઈ વિચારે કે – " अरण्यमेतत् सविताऽस्तमागतो
न चाधुना सम्भवतीह मानवः । ध्रुवं तदेतेन खगादिभाजा
માથું માપતિસમાનાનાના” III ભાવાર્થ –આ જંગલ છે, સૂર્ય આથમી ગયું છે, હાલ અહિં મનુષ્ય સંભવ નથી. તેથી નિશ્ચયે પક્ષિ વિગેરેથી યુક્ત એવું આ કામના શત્રુ-મહાદેવના સમાન નામધારી આ લાકડું-ઝાડનું ઠુંઠું (સ્થાણું) જ હોવું જોઈએ.
નિર્ણય. ઉપર જણાવેલ સંશવનાશક તર્ક કર્યા પછી જે નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન થાય તે જ નિર્ણય. જેમકે આ લાકડું જ છે, મનુષ્ય નથી.
વાદ.
- જેમાં વાદી અને પ્રતિવાદીના પક્ષ તથા પ્રતિપક્ષનું ગ્રહણ થાય તે વાદ. શિષ્ય (વાદિ), ગુરૂની સામે પોતાના પક્ષનું સમર્થન કરે અને ગુરૂના પક્ષમાં ગુરૂએ કરેલા અનુમાનમાં
