________________
૧૧૬
તત્વાખ્યાન.
બુદ્ધિ ઉપલબ્ધિ જ્ઞાન. એને ક્ષણિક માનવામાં આવે છે. એમાં ભેગ સ્વભાવ હેવાથી અને લેગ સ્વભાવ સંસારનું કારણ હોવાથી એ બુદ્ધિને હેયમાં ગણેલી છે. ૫ ઈદ્રિયે અને પદાર્થને સંબંધ થવા છતાં જેના વડે ઈદ્રિયના વિષયનું જ્ઞાન એક કાળમાં થતું નથી અને ઇંદ્રિયેની અપેક્ષા વિના પણ આંતરિક સુખ દુઃખની ઉપલબ્ધિ થાય છે તે જ મન. મનને અણુ અથવા સૂકમ માનવામાં આવે છે છતાં તેને વિષય સર્વત્ર છે, તેની ગતિ વાયુના વેગની જેમ ઉતાવળી છે અને તે નિત્ય છે. શુભ, અશુભ ફળના કારણભૂત મન, વચન, કાયાને વ્યાપાર તે જ પ્રવૃત્તિ. સંસારપરિભ્રમણના કારણ ભૂત રાગ, દ્વેષ, મેહ વિગેરે દૂષણગણ તે દોષ કહેવાય અને દેહ, ઈદ્રિય વિગેરે પૂર્વના સંઘાતનું ગ્રહણ કરવું તે પ્રત્યભાવ ૯ પ્રવૃત્તિના ગુણદોષથી ઉત્પન્ન થતું સુખ-દુઃખ તે ફળ ૧૦. પીડા અને સંતાપરૂપ તે દુઃખ, અનુકૂળ વેદનીય તે સુખ સુખ, અને દુઃખ અન્ય મિશ્રિત હોવાથી અહિં સુખનું સ્વરૂપ પણ બતાવ્યું છે. ૧૧ આત્યંતિક દુઃખને નાશ અથવા સર્વગુણોથી રહિત આત્મા તે જ અપવર્ગ (મેલ). આ મેક્ષ પણ તત્વજ્ઞાનથી જ થાય છે. ૧૨
સંશય. એક ધર્મિમાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના ધર્મો જોવાથી વિકલ્પ ઉપજે તે સંશય. આ સંશય, ધમિના સામાન્ય ધર્મોનું પ્રત્યક્ષ અને વિશેષ ધર્મો સ્મરણમાં હોવા છતાં પણ
કે અન્ય કે અનફળ
મનું સ્વરૂપ
