________________
તવાખ્યાન.
૧૧૩,
અનુમાન. ઉદાહરણ–સુખ, દુઃખ વિગેરેમાં ગુણત્વ હોવાથી કઈ પણ આશ્રય વિના તે રહી શકે નહિ. શરીર વિગેરેને તે ગુણોના આશ્રયરૂપે માની શકાય નહિ કેમકે-શરીરના ગુણો રૂપ વિગેરે છે તે તે સર્વને પ્રત્યક્ષ છે. સુખ, દુઃખ વિગેરે ગુણોનું માનસિક પ્રત્યક્ષ તે ફક્ત આત્માને જ થાય છે. એથી સુખ, દુઃખ વિગેરે શરીરના વિશેષ ગુણે છે. એમ કેમ કહેવાય? ઇંદ્રિના કે વિષયેના પણ ગુણ તરીકે તે સુખ, દુઃખ વિગેરેને કબૂલ કરી શકાય તેમ નથી. કેમકે ઇંદ્રિયના ક્ષીણ થયા પછી પણ તે ગુણનું સ્મરણ થઈ આવે છે, તેમજ વિષયે નષ્ટ થયા પછી પણ તે ગુણે અનુભવગેચર થઈ શકે છે. આમ જ્યારે બીજા કેઈ આધારરૂપ દ્રવ્યને સંભવ નથી, ત્યારે શેષ રહેલ આત્માને જ સુખ, દુઃખ વિગેરે ગુણેને આશ્રય માનવો જોઈએ. અને તે આત્મા, શરીર અને વિષ વિગેરેથી ભિન્ન હવે જોઈએ. સુખ, દુઃખ વિગેરેને આધાર હેવાથી, જે “આત્મા શબ્દથી વાચ્ય ન થતું હોય તે સુખ, દુઃખ વિગેરેને પણ આધાર ન થઈ શકે. જેમ શરીર, વિષ વિગેરે.
જે અનુમાનમાં ધર્મિ (પક્ષ) અને સાધનરૂપ ધર્મ પ્રત્યક્ષ હોય, પરંતુ સાધ્યરૂપ ધર્મ સર્વદા પક્ષ હોય; તે અનુમાન “સામાન્યતે દ” કહેવાય છે. જેમકે-ઈચ્છા વિગેરે ગુણે પરતંત્ર છે, ગુણરૂપ હેવાથી, રૂપ વિગેરેની જેમ. અહિં ઈચ્છા વિગેરે ધર્મી અને ગુણત્વરૂપ સાધનધર્મ એ બને પ્રત્યક્ષ છે. અને પરતંત્રતા રૂપ સાધ્યધર્મને આધાર સર્વદા અપ્રત્યક્ષ છે. અથવા જગનું વિચિત્રપણું, અસાધારણ કારણને
