________________
૧૧૦
તવાણાન.
અન્વયિ અનુમાન કહેવામાં આવે છે. બીજી રીતે વસ્તુને કેઈ વિપક્ષ જેમાં ન હોઈ શકે. જેમ કે ધર્મ, અધર્મ, સ્વર્ગ, નરક વિગેરે પદાર્થો કેઈકને પ્રત્યક્ષ છે, પ્રમેય હવાથી, કરતલ (હથેળી) ની માફક. અહિં કે એકના પ્રત્યક્ષને સાધ્યરૂપ માનવાથી વસ્તુને કઈ વિપક્ષ નથી, આવું અનુમાન પણ “અન્વયિ એવા નામથી ઓળખાય છે.
કેવળ વ્યતિરેક અનુમાન. સપક્ષના અભાવવાળા અનુમાનને “વ્યતિરેકિ” એવા નામથી ઓળખવામાં આવે છે. ઉદાહરણસર્વ કાર્ય સર્વ કર્યું હોવું જોઈએ, કદાચિત્ક હેવાથી, જ્યાં જ્યાં સર્વજ્ઞ કર્તકતા નથી હોતી, ત્યાં ત્યાં કાદાચિત્કતા પણ નથી હોતી. જેમકે–આકાશ વિગેરે. આ અનુમાનમાં સર્વને પક્ષ કરવાથી સપક્ષને અભાવ છે. ઉદાહરણ ૨ . જીવતું શરીર ચિતન્યસહિત હોય છે, પ્રાણાદિમત્વ હેવાથી, જ્યાં જ્યાં ચૈતન્યસહિતપણું નથી હોતું, ત્યાં ત્યાં પ્રાણદિમત્વ પણ નથી હતું. જેમ કે ઘટ, પટ, સ્તંભ વિગેરેમાં.
અન્વયવ્યતિરેકિ. જે અનુમાનમાં સપક્ષ અને વિપક્ષ બને હોય, તેવા અનુમાનને “અન્વયિ-વ્યતિરેકિ” એવું નામ આપવામાં આવે છે. જેમકે–આ પર્વત અગ્નિવાળે છે, ધૂમવાળે હોવાથી, જ્યાં જ્યાં ધૂમ હોય, ત્યાં ત્યાં અગ્નિ પણ અવશ્ય હોય છે.
