________________
તવાખ્યાન.
૧લ્ડ
વિવેચન-ધૂમ વિગેરે લિંગ અને અગ્નિ વિગેરે લિંગીને પહેલાં અનેક સ્થળે જોયા પછી પર્વત વિગેરે સ્થળમાં ધુમ દેખવાથી “આ સ્થળમાં અગ્નિ અવશ્ય હવે જોઈએ ” કેમકે
જ્યાં જ્યાં ધૂમાડે હોય છે, ત્યાં ત્યાં અગ્નિ જરૂર હોય છે, આવા પ્રકારના પ્રતિભાસ (જ્ઞાન) ને અનુમાન કહેવામાં આવે છે. એ અનુમાન ત્રણ પ્રકારનાં છે. ૧ પૂર્વવ-અન્વય અનુમાન, ૨ શેષવ-કેવલ વ્યતિરેકિ અનુમાન, ૩ સામાન્ય દષ્ટ–અન્વયિ વ્યતિરેક અનુમાન.
એ સૂત્રને બીજી રીતે અર્થ.
પક્ષસત્ત્વ ૧, સપક્ષસર્વ ૨, વિપક્ષાસવ ૩, અબાધિતત્વ ૪ અને અસત્યંતિપક્ષત્વ પ એ પાંચ રૂપે જે હેતુમાં હોય તે હેતુ સાચે સમજવામાં આવે છે. પર્વત વિગેરે. પક્ષમાં ધમ વિગેરે હેતુની વિદ્યમાનતા એ પૂર્વવત્ અનુમાન. ૧, મહાનસ (રસોડું) વિગેરે સપક્ષમાં હેતુની વિદ્યમાનતા એ શેષવત ૨, તળાવ વિગેરે વિપક્ષમાં ધૂમ વિગેરે હેતુનું ન રહેવું એ સામાન્યતે દષ્ટમ ૩. અબાધિતત્વ અને અસઐતિપક્ષત્વ એ ઉપરથી (ચકારથી) સમજવા જોઈએ.
કેવળ અન્વયિ અનુમાન.
જેમ કે સર્વ વસ્તુ પ્રમેય છે, વાચ્ય હોવાથી. અહિં સર્વને પક્ષ કરવાથી દષ્ટાંત મળતું નથી. આવા અનુમાનને
