________________
તવાખ્યાન.
૧૦૧
વ્યાપક માનવામાં ન આવે તે ત્રણ જગતમાં રહેલા સઘળા પદાર્થોની રચના કેવી રીતે બની શકે? તેથી જગત્કર્તા ઈશ્વર વ્યાપક છે એમ માનવું ઠીક છે.
તે જગકર્તા ઈશ્વર સર્વજ્ઞ છે. જે તેને સર્વજ્ઞ ન માનવામાં આવે તે સર્વ કાર્યોના કારણેનું વાસ્તવિક જ્ઞાન ન હવાથી સમસ્ત જગતનું નિર્માણ યથાગ્ય કેમ થઈ શકે? જેમ કુંભાર વ્યાપક ન હોવાથી તે સઘળાં કાર્યો કરી શક્ત નથી અને સર્વજ્ઞ ન હોવાથી–સર્વ કાર્યોના ઉપાદાન કારણનું જ્ઞાન ન હોવાને લીધે યથોચિત રીત્યા સઘળાં કામે બનાવી શકતે નથી, તેમ ઈશ્વરને પણ અવ્યાપક અને અસર્વ માનવામાં આવે છે તે પણ યથાસ્થિત રીત્યા સર્વ જગની રચના કરવા સમર્થ થઈ શકે નહિ, એ સ્વાભાવિક છે. તેથી જગકર્તા ઈશ્વર વ્યાપક અને સર્વજ્ઞ છે. એવી માન્યતા અત્યુત્તમ છે.
જાગ્રુતાનુપન્નરથરૈવાવમાર્જ નિત્ય એવા નિત્યના લક્ષણથી યુકત જગત્કર્તા ઈશ્વર નિત્ય છે. એ જગદીશને જે અનિત્ય માનવામાં આવે તે એ જગદીશને પણ અન્ય કર્તા માનવે પડે, અને તે પણ નિત્ય કે અનિત્ય ? એવી પ્રશ્નપરંપરા ઊઠતાં અનવસ્થા દોષ આવી જાય; માટે જગકર્તા ઈશ્વરને નિત્ય માન ઉચિત છે.
તે જગત્કર્તા જગદીશ સર્વ કાર્યો કરવા સમર્થ છે.કેમકે –
ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्ग वा श्वभ्रमेव वा ॥ १॥"
