________________
૨
તત્ત્વાખ્યાન.
અનુમાનથી પણ ‘વિજ્ઞાન સિવાય બાહ્ય પદાર્થીની પણ જગમાં સત્તા છે. ’ એમ સ્વીકારવું જોઇએ.
शून्यवादि माध्यमिक मतनी समीक्षा.
શૂન્યવાદિએ કહે છે કે “ પ્રમાતા, પ્રમેય, પ્રમાણ, અને પ્રમિતિ એ કાંઇ નથી. લેકે આત્માને પ્રમાતા કહે છે, પર`તુ તેની સિદ્ધિમાં કોઇ પ્રમાણુ નહિ હાવાથી તે અવસ્તુ રૂપ છે. હું સુખી છુ', હું દુઃખી છુ. વિગેરે જે પ્રતીતિ થાય છે તે તે હું ગાર છું, હું શ્યામ છું. ઇત્યાદિ પ્રતીતિ શરીરના કારણથી જ થાય છે. આત્માની સિદ્ધિ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી કરી શકાય તેમ નથી. અન્યભિચારિકાઇ પણ લિંગ કારણ ન હોવાથી અનુમાનથી પણ આત્માની સિદ્ધિ થતી નથી. આગમેા પરસ્પર વિધિ હોવાથી તેને પ્રમાણ રૂપે સ્વીકારી શકાય તેમ નથી. એ પ્રમાણુના અભાવથી પ્રમાતા પણ નથી. બાહ્ય પદાર્થ રૂપ પ્રમેય પણ નથી. પ્રમાણુ કે જેને લેાકા સ્વ-પર-પ્રકાશક જ્ઞાનરૂપ માને છે. તે પણ માનવાની જરૂર નથી. કેમકે પ્રમાણ વડે સિદ્ધ કરવાના પ્રમેયના જ અભાવ છે, ત્યારે પ્રમાણ શા માટે માનવું? પ્રમાણના અભાવમાં પ્રમિતિ પણ નથી. એથી સર્વ જગત્ શૂન્ય છે. એમ સ્વીકારવું તેજ શ્રેષ્ઠ છે, ”
પ્રમાણ વિના પ્રમેયના વ્યવહાર કઈ રીતે નહિ થઇ શક્તા હેાવાથી સમસ્ત દનકારા પોતાના પક્ષની સિદ્ધિ માટે પ્રત્યક્ષ, અનુમાન વિગેરે પ્રમાણા આપે છે, પરંતુ શૂન્યવાદીએ
