________________
તન્વાખ્યાન,
નથી, એ પૂર્વે સંક્ષેપથી કહેવાઈ ગયું છે. કેટલાક બાદ્ધોની એવી માન્યતા છે કે “ જાતિ (ઉત્પત્તિ) સ્વયં પદાર્થના નાશનું કારણ છે.” એ કથન અલ્પ સમય સુધી માન્ય રાખવામાં આવે છે, અભાવ (નાશ) નું કારણ ઉત્પત્તિ નિરંતર સમીપ હોવાથી કેઈ પણ સમયે કાર્યની ઉત્પત્તિ થઈ શકે જ નહિ. બાદ્ધલે કે તરફથી તેનું સમાધાન એમ કરવામાં આવે કે– ઉત્પત્તિના ઉત્તરકાળમાં કાર્યને નાશ થાય છે. તે એને ભાવાર્થ એ નીકળે કે “ઉત્પત્તિ કિયાના સમયમાં પદાર્થને નાશ થતું નથી, ઉત્પત્તિ સ્વયં કાર્યને નાશ કરતી નથી! તે પછી એનું નાશક બીજું કેણ કારણ છે? એ જિજ્ઞાસા થાય એ સ્વાભાવિક છે. “હેતુ વિના પણ વસ્તુને વિનાશ થાય છે.” એમ જે નિડરપણે કહેવામાં આવે તે વસ્તુવિનાશક મુગરાદિ વસ્તુની પ્રવૃત્તિ નિષ્ફળ થવી જોઈએ, સેંકડે પ્રહારથી પણ ઘટ વિગેરે વસ્તુને વિનાશ ન થવો જોઈએ. કારણ કે વિના કારણે જ વસ્તુને વિનાશ થતો હોય તે પછી વસ્તુવિનાશક વસ્તુની પ્રવૃત્તિ વ્યર્થ કરે છે. ત્યારે એ મુદગર વિગેરે વસ્તુવિનાશક સામગ્રી વસ્તુ સમીપે આવી શું ભાવાંતર કરે છે, કે અભાવ પેદા કરે છે? તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં “ભાવાંતર પેદા કરે છે” એમ કહેવામાં આવે તો તે ઈષ્ટ જ છે. કેમકે અમે પણ સ્વીકારીએ છીએ કે-ઘડા ઉપર મુગરાદિને પ્રહાર થવાથી ઘટપર્યાય પલટીને કપાલ (ઘટખંડ) ભાવાંતર–પર્યાયાંતર પ્રગટ થયે. “અભાવ પેદા કરે છે.” એ બીજો પક્ષ સ્વીકારવામાં આવે, તે તે પ્રત્યક્ષબાધિત હોવાથી માન્ય થઈ શકે
