________________
તત્ત્વાખ્યાન.
૮૩
ભિન્નતાને નાશ થઈ શકે તેમ નથી, તેથી એ દેષ અવશ્ય ઉપસ્થિત જ રહે છે.
- ક્ષણેની ભિન્નતા માનવા છતાં પણ કાર્યકારણભાવ વડે
સ્મૃતિની ઉત્પત્તિ કરવામાં આવે તો આચાર્ય અને શિષ્યની બુદ્ધિને તથા માતા અને પુત્રની બુદ્ધિને કારણકાર્યભાવ હેવાથી ગુરૂએ અનુભવેલા પદાર્થોનું શિષ્યને તથા માતાએ અનુભવેલા પદાર્થોનું મરણ પુત્રને થવું જોઈએ. “ એક સંતાનમાં કાર્યકારણભાવ હોય તો સ્મરણ થઈ શકે.” એમ ઉપર્યુકત દોષનું સમાધાન કરવામાં આવે તે પ્રશ્નને અવકાશ મળે છે કે–તે સંતાન વિજ્ઞાનથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન; પ્રત્યુત્તરમાં અભિન્ન પક્ષ માન્ય રાખવામાં આવે તે ફક્ત જ્ઞાનક્ષણની જ પરંપરા બાકી રહે છે, તેમાં દેશની પરંપરા કહેવાઈ ચૂકી છે. સંતાનને વિજ્ઞાનથી ભિન્ન કહેવામાં આવે અને તેને ક્ષણિક જાહેર કરવામાં આવે તે ચેરથી ભયભીત થયેલ મનુષ્ય ફરી ફરીને ચેરની પલ્લીનું શરણ સ્વીકારે, તેમ પુનઃ ક્ષણિકતા સ્વીકારવાથી દૂષિત થાય છે. “વિજ્ઞાનથી ભિન્ન સંતાન અક્ષણિક છે.” એમ સમાધાન કરે તે તે “સંતાન” એવા નામાંતરથી આત્માને જ સ્વીકાર કરે છે. એવી રીતે બદ્ધમાં સ્મરણની ઉત્પત્તિ કઈ રીતે થઈ શકતી નથી. સ્મરણના અભાવથી અનુભવને પણ અભાવ થવાને. “કૃત – ઈત્યાદિ બુદ્ધદેવનાં વાક્યની પણ સંગતિ થઈ શકશે નહિ.
