________________
તવાખ્યાન,
-
૭૫
વિગેરેના વિજ્ઞાન જેવું નિવિકલ્પ પ્રથમ આલોચનાજ્ઞાન હોય” છે. ૧” આ કથનથી બૈદ્ધમતમાં નિવિકલ્પજ્ઞાનને જ વિજ્ઞાનસ્કંધ, વેદનાસ્કને જ સુખ-દુઃખાદિરૂપ, સંજ્ઞાસ્કંધને સવિકલ્પજ્ઞાનરૂપ, અને સંસ્કારકંધને સ્મૃતિના કારણભૂત વાસના રૂ૫ માનવામાં આવે છે. અહિં વિચારવાની આવશ્યકતા છે કેવિજ્ઞાનસ્ક ધ એ નિર્વિકલ્પજ્ઞાનરૂપ હેવાથી તે દર્શન કહી. શકાય અને સંજ્ઞાસ્ક ધ એ સવિકલપજ્ઞાનરૂપ હોવાથી અપાય વિગેરે ભેદવાળું જ્ઞાન કહી શકાય. એવી રીતે તે બંને (જ્ઞાનદર્શન) આત્માના ગુણે જ છે. વેદના સુખ-દુઃખાદિરૂપ માનવામાં આવે છે. તે સુખાદિ પણ આત્માના ગુણે છે. સંસ્કાર પણ સ્મૃતિના કારણરૂપ મનાતે હોવાથી તે પણ આત્માને ગુણ કહી શકાય. આવી રીતે આ ચારે છે આત્માના ગુણરૂપ હોવાથી તે સ્ક (ગુણે) આત્મા (ગુણિી રૂપ આધાર સિવાય રહી શકે નહિ એ સ્વાભાવિક છે. “ ગુણ છતાં આધેય નથી” એમ કહી પિતાની મંદમતિ પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે તે પદાર્થ કહી શકાશે નહિ. ગુણરૂપ સ્કને કેઈ આધાર ન હોવાથી તે (સ્ક) અવસ્તુ ઠરે અને એથી સમુદાયતત્ત્વ પણ અવસ્વરૂપ લેખી. શકાય. એવી રીતે સંસારનું મૂળ બીજ અન્ય કેઈ નહિ રહેવાથી સંસારની ઉત્પત્તિનો ઉછેદ થવાને. તેથી તે સંસારની નિવૃત્તિ વિગેરે માટે માનેલ માર્ગ નિરોધે તની પણ આવશ્યકતા રહેતી નથી; કેમકે જ્યારે “સર્વ સંસ્કારે ક્ષણિક છે,” એવી વાસનાઓને રોકવા માટે માનવામાં આવતા નિરોધ
