Page Text
________________
તાપમાન અને પદાર્થની જાત પર છે. ઉદાહરણ તરીકે, લોખંડના એક ટુકડાને સગડી પર ગરમ કરતાં તે પ્રથમ ઝાંખો લાલ દેખાય છે. પછી વધારે ગરમ થતાં તે લાલાશ પડતો પીળો દેખાય છે, અને ખૂબ તાપમાન વધારતાં તે શ્વેત જેવો દેખાવા માંડે છે.
આ સિદ્ધાંતથી આ સ્પષ્ટ થાય છે કે જેમ જૈન દર્શન “આપ” સૂર્યનો પ્રકાશ ને પૌદ્ગલિક પરિણમન માને છે એમ વિજ્ઞાન અનુસાર પણ “ઉષ્માવિકિરણ” ફક્ત પૌગલિક પરિણમન છે તથા ફક્ત પૌદ્ગલિક ઊર્જા અથવા દ્રવ્ય છે, એમ ઉષ્માવિકિરણ પણ અચિત્ત અથવા નિર્જીવ જ છે. બધા પદાર્થોમાંથી હંમેશાં આ વિકિરણો નીકળ્યા જ કરે છે અને આપણા શરીર દ્વારા એનું ગ્રહણ થયા જ કરે છે. આ પ્રક્રિયાના સંદર્ભમાં ધાતુની ગરમ થવાની પ્રક્રિયાને સરળતાથી સમજાવી શકાય છે. ધાતુમાં વિદ્યુતપ્રવાહ
ધાતુની વિદ્યુત વાહકતા (conductivity)નું કારણ છે – ઇલેક્ટ્રોનોનું સ્વતંત્ર વિચરણ. આ ઇલેક્ટ્રોનો જ્યારે વાહકમાંથી પસાર થાય છે, ત્યારે વાહકમાં દોલન (oscillation) કરતા ઘન આયનો (positive ions)ની સાથે એની ટક્કર થાય છે. આ ટક્કરો વખતે ઇલેક્ટ્રોનની ઊર્જાનો થોડો અંશ દોલન કરનારા આયનોને મળે છે. લીધે આયનોનું દોલન વધારે ઝડપી અને અવ્યવસ્થિત થઈ જાય છે. આ આયનોને મળેલી ઊર્જા ઉષ્માઉર્જાના રૂપમાં પ્રગટ થાય છે.
એ પ્રમાણે ધાતુ (વાહક)માંથી જ્યારે વિદ્યુતનો પ્રવાહ વહે છે, ત્યારે ઉષ્માઊર્જાનું ઉત્પાદન થાય છે. એને “જૂલ” ઉષ્મા કહેવાય છે અને આ પ્રક્રિયાને “જૂલ પ્રભાવ” (Joule effect) કહેવાય છે, કારણકે એની શોધ “જૂલ” નામના વૈજ્ઞાનિકે કરી હતી. વિદ્યુતભાર અને વાહકના બન્ને છેડાની વચ્ચે રહેલા વિદ્યુત સ્થિતિમાનનો તફાવત (potential difference) જે વોલ્ટેજના રૂપમાં છે. એનો ગુણાકાર કરવાથી ઉષ્મા-ઊર્જાનું માપ કાઢી શકાય છે. પ્રતિ સેકંડમાં ઉત્પન્ન થતી ઉષ્માની માત્રા વિદ્યુત-પ્રવાહનો જથ્થો (કરંટ, જે એમ્પિયરમાં મપાય છે)ના વર્ગના સમપ્રમાણમાં હોય છે. આ જૂલનો નિયમ કહેવાય છે.
આ નિયમ અનુસાર ટેંસ્ટન ધાતુના ફિલામેન્ટમાંથી પસાર થનારા વિદ્યુતપ્રવાહના સમપ્રમાણમાં ઉષ્મા ઊર્જા પેદા થાય છે. આ ઊર્જા પણ પૌદ્ગલિક છે. આજ ઉષ્મા-ઊર્જા પ્રકાશની સાથે (બલ્બમાંથી બહાર નીકળે) છે.
આવી રીતે ઓક્સિજનના અભાવમાં ધાતુને ગરમ કરીએ તો પણ એ બળતું
42
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005303 |
| Book Title | Shu Vidyut Sachit Teukay Che |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Mahendramuni |
| Publisher | Anekant Bharati Prakashan |
| Publication Year | 2005 |
| Total Pages | 312 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 13 MB |