________________
પત્રો દ્વારા જૈનતત્ત્વ પરિચય
(૧૪૪
આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાનાદિ અને વિભાવ ક્રોધાદિ તથા પુદ્ગલને સ્પર્શાદિ આ બધાને ભેગા કરી પોતાનું સ્વરૂપ માને છે. એટલે શરીર તે હું અને જ્ઞાન વિગેરે કરવાવાળો તેમ જ ક્રોધ વિગેરે કરનારો હું – એમ પોતાને માને. (આ થઈ એકત્વબુદ્ધિ).
૨) “યે મેરે હૈ” એ મારા છે એવી સ્વામિત્વબુદ્ધિ-આત્માની અને પુદગલોની અવસ્થા મળી મારી અવસ્થાઓ છે એમ તે માને છે. અર્થાત જ્ઞાનની અને ક્રોધની હીનાધિક દશા અને પુદ્ગલોનાં વર્ણ ગુણોની અવસ્થાઓ, સ્પર્શ ગુણોની અવસ્થાઓ ઈત્યાદિને પોતાની માને છે. (મમત્વબુદ્ધિ).
૩) “મૈં સુના ' - હું તેમનો કર્તા છું. જીવ અને શરીરનો એકબીજા સાથે નિમિત્ત નૈમિત્તિક સંબંધ હોવાથી જીવ ઈચ્છા કરે છે, ત્યારે શરીરની ક્રિયાઓ શરીર વડે શરીરમાં થાય પરંતુ જીવ એવું માને છે કે આ મારી ક્રિયાઓ છે. જેમકે હું બોલું છું, હું ચાલું છું. (કર્તુત્વબુદ્ધિ)
૪) મેં ને મોતી ફૂ” - હું આનો ભોકતા છું. શરીરની ઠંડી, તાવ, ભૂખ, તરસ, રોગ ઈત્યાદિ અવસ્થાઓ થાય છે. મોહને કારણે (મિથ્યાત્વને કારણે) આ જીવ પોતે જ તેમાં સુખ-દુ:ખ માને છે. આ બધી અવસ્થાઓને પોતાની માની મને તાવ આવ્યો, માટે હું દુઃખી છું એમ માને છે – (ભોકતૃત્વબુદ્ધિ)
આ પ્રમાણે જે જે પર્યાય (મનુષ્ય પર્યાય, દેવ પર્યાય ઈત્યાદિ) આ જીવ ધારણ કરે છે તે તે પર્યાય સાથે અહંબુદ્ધિ કરે છે. તેનું કારણ શું તે વિષે પં. ટોડરમલજી કહે છે, “આ આત્માને અનાદિકાળથી ઈન્દ્રિય જ્ઞાન છે, જેથી અમૂર્તિક એવો પોતે તો પોતાને ભાસતો નથી, પણ મૂર્તિક એવું શરીર જ ભાસે છે. અને તેથી આત્મા કોઈ અન્યને આપરૂપ જાણી તેમાં અહંબુદ્ધિ અવશ્ય ધારણ કરે તેથી જ્યારે પોતે જુદો (ભિન્ન) ભાસિત થતો નથી, ત્યારે આત્મા અને શરીર એ બેના સમુદાયરૂપ પર્યાયમાં જ અહંબુદ્ધિ ધારણ કરે છે.”
જીવ અને શરીરમાં નિમિત્ત નૈમિત્તિક સંબંધ ઘણાં છે. જે વિચારો I દ્વારા આ ભિન્નતા ધ્યાનમાં આવે છે, એવાં વિચારો જ મિથ્યાત્વના
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
