Page Text
________________
વ્યાખ્યાન ૩
જગત–અચેતન તત્ત્વ
સામાન્ય રીતે જગત પદના અર્થ માં ચેતન-અચેતન બન્ને ભાવાને સમાવેશ થાય છે. પણ ચેતન પરત્વે સ્વતંત્ર રીતે જુદા વ્યાખ્યાનમાં કહેવાનું હોવાથી અત્રે “ જગત ” પદથી અચેતનભાવ માત્ર વિવક્ષિત છે.
જગતનું સ્વરૂપ શું ? એનાં કારણેા કયાં અને કેવાં ? મૂળ કારણો ઉપરથી સૃષ્ટિની રચનાને ક્રમ કેવા ? અને આ રચનાની પ્રક્રિયા આપમેળે ચાલે છે કે એનાં સંચાલક તત્ત્વો મૂળ કારણાથી ભિન્ન એવાં કેાઈ છે ?–ઇત્યાદિ પ્રશ્નો માનવમનમાં એકસાથે કે ક્રમે ઉદ્દભવ્યા. એના ઉત્તર મેળવવા અનેક દિશામાંથી પ્રયત્ન થયા. એ પ્રયત્નાના પરિણામરૂપે જે તત્ત્વવાદો સ્થિર થયા છે અને પહેલેથી ચર્ચાતા આવ્યા છે તે ઉપરથી આપણે અત્રે તેલ ખાંધીશું કે જગત વિષે ચિન્તકે શું શું વિચારતા
હતા.
જગત વિશે ચાર્વાકદ્રષ્ટિ
મૂળ કારણની શેાધ કરનારાએનાં એ વલણ મુખ્ય દેખાય છેઃ પહેલું વલણ જગતના મૂળમાં, એના કારણ તરીકે, કેાઈ એક તત્ત્વની શોધ કરનારું છે; જ્યારે બીજી, એના મૂળ કારણ લેખે અનેક તત્ત્વાની શોધ કરનારું છે. પહેલું વલણ મુખ્યપણે ઉપનિષદોમાં છે; જ્યારે બીજું વલણ જૈન, ઔદ્ધ આદિ શ્રમણમાગીય પરંપરાએમાં દેખાય છે. મૂળ એક તત્ત્વની શેાધ કરનાર હોય કે અનેક તત્ત્વની, પણ એ શેાધને પ્રારભ તા ઇન્દ્રિયગમ્ય વિષયથી થાય છે. તેથી ચિન્તક કેાઈ પણ હાય, તે પ્રથમ ઇન્દ્રિયગમ્ય વિષય કયા અને કેવા છે તે જુએ છે—અને પ્રકારના વલણાની આ સામાન્ય ભૂમિકા છે. એમ લાગે છે કે પહેલવહેલાં જે ઇન્દ્રિયગમ્ય જગત ધ્યાનમાં આવ્યું તેને જ લક્ષી કેટલાંક ચિન્તકાએ જગતનું સ્વરૂપ પંચભૂતમય યા પંચધાતુ કે સ્કંધમય માની લીધું અને એ જ માન્યતાને આધારે તેઓ બીજા બધા ખુલાસા કરવા લાગ્યા. પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશ—એ પાંચ ભૂત કહેવાય છે. એને જ સ્કંધ પણ કહે છે. ધાતુ અને કાય એ શબ્દો પણ તે અર્થમાં વપરાય છે. આગળ જતાં તે માટે દ્રવ્યપદ પણ વપરાયુ છે. પૃથ્વી આદિ ચાર તત્ત્વા તે ઇન્દ્રિયગમ્ય હોઈ તે વિષે કોઈની વિપ્રતિપત્તિ છે જ નહિ. એ જ રીતે એ ચાર તત્ત્વાના આધાર લેખે આકાશ તત્ત્વ પણ સર્વસંમત છે. તે અમાં ભૂતપદ વપરાયું; એટલે કે એ તત્ત્વા અસ્તિત્વ ધરાવે છે, અને સત્ય પણ છે. જેમ કેઈ વૃક્ષ સ્કન્ધ થડને આધારે ઊભુ` રહે છે, તેમ આ પાંચ ભૂતને આધારે જગતમ`ડપ છે. તેથી એ ભૂતાને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005235 |
| Book Title | Bharatiya Tattvavidya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sukhlal Sanghavi |
| Publisher | Prachyavidya Mandir Vadodara |
| Publication Year | 1971 |
| Total Pages | 116 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 6 MB |