Bharatiya Tattvavidya

SR No.: 005235
Original Sutra Author: N/A
Author: Sukhlal Sanghavi
Publisher: Prachyavidya Mandir Vadodara
Publication Year: 1971
Total Pages: 116
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 6 MB

Page 37

આગમને અનુમાનમાં સમાવ્યું છે તે વળી બીજાઓએ અનુમાનના અવાન્તર પ્રકાર તરીકે અર્થપત્તિ આદિ પ્રમાણ પણ કમ્યાં છે. અહીં એક વસ્તુ નેધવી જોઈએ કે યેગીએ મૂળે ઋતંભરા પ્રજ્ઞાને જ આગમ માનતા; પણ તેમના વિચારે શબ્દોમાં રજૂ થતાં તે શબ્દો પણ આગમ મનાયા અને તે શબ્દાગમ સંપ્રદાયભેદેના પ્રવાહમાં પડતાં, તેમાં પ્રત્યક્ષ અને અનુમાનના અનેક અંશે પણ આગમરૂપે દાખલ થયા; એટલું જ નહિ પણ ઘણી વાર આગમની પ્રતિષ્ઠાને કારણે તેમાં સંબદ્ધ–અસંબદ્ધ એવી કલ્પના પણ દાખલ થઈ છે. પણ આપણે તે અહીં એટલું જ જોવાનું છે કે દાર્શનિક પ્રસ્થાનના ભેદમાં જે મૂળભૂત તાત્ત્વિક માન્યતાને ભેદ છે તે મુખ્યપણે કઈ કઈ કેટિની પ્રમાણશક્તિને આધારે છે, અને ટૂંકમાં એ પણ જોયું કે એવી પ્રમાણશક્તિ ત્રિભૂમિકા છે. બાકીની પ્રમાણચર્ચા એનું જ પલ્લવન છે.
મણિમેખલાઈ નામના તામિલ ગ્રન્થમાં દશ પ્રમાણોને નિર્દેશ છે, તે ચરક, મીમાંસા, પુરાણ આદિમાં નવ, આઠ અને છ પ્રમાણ સુધીને ઉલ્લેખ છે. પ્રમાણની સ્વતંત્ર ચર્ચા વિનાને યુગ અને એની સ્વતંત્ર ચર્ચાવાળે યુગ
ઉપનિષદો અને આગમપિટકોમાં જે જે ભૌતિક–અભૌતિક કે જડ-ચેતન વિષે નિરૂપણ દેખાય છે, તેમાં તે તે નિરૂપણ કઈ ને કઈ પ્રમાણને આધારે જ થાય છે. પણ એ પ્રાચીન ગ્રન્થમાં પ્રમાણશાસ્ત્ર જે કઈ જુદે વિભાગ રચા ન હતે. આવું કામ દાર્શનિક સૂત્રકાળથી શરૂ થયું, અને ઉત્તરોત્તર વિકસતું ગયું તે ત્યાં સુધી કે છેવટે વૈદિક, બૌદ્ધ, જૈન ચાર્વાક આદિ બધા દાર્શનિકોને પોતપોતાના ગ્રન્થમાં પિતપતાને અભિમત હોય એ પ્રમાણવિભાગ વિશેષ વિસ્તારથી ચર્ચા પડ્યો. આમ કરીને તેમણે એક રીતે એ પણ સ્પષ્ટ કરી દીધું કે અમે જે કહીએ કે માનીએ છીએ તે આ અને આવાં પ્રમાણોને આધારે, જેથી સામે પ્રતિવાદી કે શ્રોતા એ ભ્રમમાં ન રહે કે તે જે કહે છે તે બધું અમારી પ્રમાણવિષયક કલ્પનાને આધારે જ કહે છે. દાર્શનિક પ્રમેયતત્ત્વની પેઠે પ્રમાણતત્ત્વની ચર્ચામાં પણ બહ
પૌરાણિક, સંભવ આદિ સહ અન્ય વાદી –જુઓ “તત્ત્વસંગ્રહ” પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને પ્રમાણાન્તરપરીક્ષા–ક. ૧૨૧૩-૧૭૦૮; તથા યુક્તદીપિકા–પૃ. ૩૬-૩૯.
મણિમેખલાઈમાં વેદવ્યાસ, કતકટિ અને જૈમિનીને તે દશ પ્રમાણે છે, એમ કહ્યું છે. વિશેષમાં સ્વભાવ અને પરિશેષ એ બે નામે મળે છે.
- Manimekhalai-in its Historical Settings.'—Aiyangar પૃ. ૫૭ અને ૧૮૯. ૧. આ માટે યુતિદીપિકાનું વિવરણ કરતું પુસ્તક-Origin and development of
the Samkhya System of Thought.” પૃ. ૨૨૨ થી આગળ જેવું.