________________
પરમાણુમય શરીર પણ સ્વીકાર્યું છે. પરંતુ ક્રમે ક્રમે ઈશ્વર એક બીજું સ્વરૂપ પણ ધારણ કરે છે તે પ્રમાણે ઈશ્વર એ સદાતન સ્વતંત્ર વ્યક્તિ હોવા છતાં માત્ર ઉપાસ્યરૂપે વિચારાય છે. પરંપરામાં જે ઈશ્વરતત્વ છે તે મૂળમાં કઈ કર્તાધર્તારૂપે નથી કલ્પાયું, પણ સાધકના પુરુષાર્થમાં પ્રેરક બને એવા એક શુદ્ધ આદર્શ ઉપાસ્યરૂપે કલ્પાયું છે, અને એમાંથી ભૌતિક્તા સરી ગઈ છે. આ થેયે ઈશ્વર વિષેને અધિઆદર્શવાદ. પણ તત્ત્વચિન્તકે ત્યાં જ ન લ્યા. એમણે એથી પણ આગળ ફાળ ભરી કહ્યું કે જીવની પેઠે ઈશ્વર પણ પાધિક છે. મૂળમાં પારમાર્થિક તત્ત્વ તે એક અને અખંડ સચ્ચિદાનંદરૂપ જ છે, પણ જેમ અવિદ્યાની ઉપાધિથી જેને ભેદ દેખાય છે, તેમ માયાની ઉપાધિથી ઈશ્વર તત્ત્વનું અસ્તિત્વ જુદું લેખવાનું છે, નહિ કે વાસ્તવિક.
આ રીતે જોઈએ તે જણાય છે કે દાર્શનિક ચિન્તકે જગત, જીવ અને ઈશ્વર પરત્વે ઉત્તરોત્તર વિચારનું ઊંડાણ જ કેળવતા રહ્યા છે.
१. साक्षादधिष्ठातरि साध्ये परमाण्वादीनां शरीरत्वप्रसङ्ग इति-किमिदं शरीरत्वं यत प्रसज्यते ?
यदि साक्षात्प्रयत्नवदधिष्ठेयत्वं तदिष्यत एव ।
न्यायकुसुमाञ्जलि, पंचम स्तबक का० २नी वृत्ति पृ. ४५ (चोखम्बा, १९१२ ). ૨. શર્મવિવારવાદઃ પુણવિશેષ ફ્રેશ્વઃ | તત્ર નિતિશય સર્વરચીત્રમ્ !
ચારૂત્ર. ૧. ૨૪-૨". વિસ્તૃત ચર્ચા માટે જુઓ–
Origin and Development of the Samkhya System of Thought-Pulinbihari Chakravarti, Calcutta, 1952, પૃ. ૨૮-૨૯, ૬૫-૬૯.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
