Page Text
________________
જેનરનચિંતામણિ
તેમના પરની છત મન તેને સમાજના કેટલાક મંદિરમાં
જેમાં મંદિરોમાં સૌથી વિશાળ અને સુંદર ૨૩ મા બીજા પ્રકારને “ બેટ્ટ’ કહે છે, જે મુખ્યત્વે ડુંગરો પર તીર્થકર શ્રી પાર્શ્વનાથનું મંદિર છે. બે મંડપ, અંતરાલ, આવેલા હોય છે. આમાં બંધ પ્રાંગણમાં મંડપ અને ગર્ભગૃહ અને પ્રદક્ષિણામા ધરાવતું આ મંદિર અગાઉ ગર્ભગૃહ ઉપરાંત બાહુબલિની ખંગાસન મૂતિ હોય છે. આ શી પદવ ભગવાનનું હશે તેમ જણાય છે, કારણ કે પ્રકારનાં મંદિર કર્ણાટકમાં શ્રવણ બળગળ, વાર, કારકલ, ગર્ભ વાહન સિંહાસનના આગલા ભાગ પર બળદની આકૃતિ ગોમટાગરિ વગેરે સ્થળે આવેલાં છે. દક્ષિણ ભારતનાં અંકિત છે, જે ઋષભદેવનું ચિત્ર છે. હાલની શ્રી પાર્શ્વને મહત્ત્વનાં જૈન મંદિરોમાં મૂડબિદ્દી અને એહાળના મંદિરને નાથની પ્રતિમા ૧૯૨ની સહીથી જૂની નથી. તદુપરાંત મંદિરમાં સમાવેશ થાય છે. શ્રી ઋષભદેવના તપસ્વી પુત્ર બાહુબલિની અને શ્રી ઋષભદેવની શાસનદેવી ચ ધરી ન અષ્ટભૂજ પ્રાતમાં પણ છે. મંદિરની
મૂડબિદીનું “ 'દ્રનાથ બસ્તી”:-કર્ણાટકનું મૂડબિરી
હાયસળ રાજ્યકાળ ( ઈ. ૧૦૨૨-૧૩૪૨ )માં જનધર્મનું બાહ્ય રીવાલે શિપની આડી હારથી શણગારેલી છે.
કેન્દ્ર હતું. અહીંનું “ચંદ્રનાથે બસ્તી’નું મંદિર (ઈ. સ. ૧૫ આની નજીકમાં આર રતન અને તેમના પરની છત મી સદી ) પૂર્વકાલીન કાઇમરાની પરંપરા અને પ્રસ્તર-- સાથે ઘણી અવસ્થામાં જનમંદિરના અવશેષો જળ મંદિરોના તને સમન્વય સાધતું હોઈ અને શિખરને વાયેલા છે, જે તેની ન અવસ્થામાં પણ તેના વિભિન્ન સ્થાને બીક પગેડ તથા નેપાળના કેટલાક મંદિરો (દા.ત. અંગેની મૂળ સુંદરતાનો ખ્યાલ આપી જાય છે. ઘંટાઈ મીનનાથ, પશુપતિનાથ, દેવી ભવાની, ચંગુનારાયણ)માં મંદિરના નામે જાણીતું આ મંદિંર મૂળ કયા તીર્થકરનું જોવા મળતી છાપરાની જેમ ઢળતી છત ધરાવતું હોઈ હશે તે જાણી શકાતું નથી. તેના સપ્રમાણ ઊંચા અને વિરલ છે. તે દીવાલથી ઘેરાયેલા પ્રાંગણમાં આવેલું છે અને દેખાવમાં નાજુક એવા સ્તંભે કોતરકામથી ભરપૂર છે. તેના ત્રણ મંડપો ને ગર્ભગૃહનું બનેલું છે. ગર્ભગૃહમાં સાતમા તોરણના ઉપલા ભાગ પર ભ. શ્રી મહાવીરની માતા તીર્થકર શ્રી ચંદ્રપ્રભપ્રભુની પંદર ફૂટ ઊંચી પ્રતિમા છે. ત્રિશલાના ચૌદ સ્વપ્નોનું આલેખન થયેલું છે. પ્રવેશદ્વાર પર ગરૂડ પર બેઠેલી દેવીની અષ્ટભૂજ પ્રતિમા છે.
કારકલનું “ચતુર્મુખ બસ્તી” –કર્ણાટકમાં કા૨ખલ ખાતે
એક ટેકરી પર ઈમ્પડિ ભરવ નરેશે બંધાવેલું વિરલ ચતુર્મુખ - ત્રીજું મંદિર શ્રી ઋષભદેવનું છે, જે કદમાં નાનું છે મંદિર આવેલું છે. આની સ્થાપત્યશેલી મૂડ બદીના “ચંદ્રનાથ પણ તેનાં શિપ સુંદર છે. આ ઉપરાંત પણ ખજૂરાહોમાં બસ્તી' જેવી છે, પણ તેની વિશેષતા એ છે કે તે ચૌમુખ બીજા અનેક નાનાં નાનાં જૈન મંદિરો છે. આ તમામ મંદિરે પ્રકારનું હોઈ તેને ચારે દિશામાં એક એક દ્વાર છે, અને ૧૦-૧૧મી સદીમાં બુંદેલખંડના ચંદેલવંશી રાજાઓએ ડાભડાહમાં ચારે દિશામાં ૧૨ ક બંધાવેલાં છે. દેખાવમાં ખજૂરાહોના શિવ અને વૈષ્ણવ આવેલી છે. આમ કલ બાર મતિ છે. સંપ્રદાયના અન્ય મંદિરો જેવાં જ લાગતાં આ જન મંદિરો તેમનાથી એક બાબતમાં સાવ જુદા તરી આવે છે. તે એ કે અહળનું મેશુટી – મંદિર :-કર્ણાટકનું એહાળે મંદિરોની અન્ય મંદિરોથી વિરુદ્ધ તેમની બાહ્ય દીવાલમાં બારીઓ કે નગરી તરીકે પ્રખ્યાત છે. અહીં આવેલા સત્તરેક જેટલાં એવાં ખુલ્લાં પલાણોના અભાવ છે. આ કારણે સર્જાતું બાહ્ય
મંદિરોમાં થોડાક સિવાયનાં બધાં હિંદુ છે. અપવાદરૂપ દેખાવનું એકધારાપણું મૂર્તએની સમાંતર હારમાળાઓ
ધારાપાગ મનની સમાંતર હારમાળાઓ મંદિરે જૈન છે અને તેમાં મેગટીનું મંદિર ( ઈ. (૩૪) તથા ૯ઠાવદાર અલંકરણથી નિવારાયું છે.
છેલ્લે બંધાયેલા મંદિરોમાંનું હોઈ કારીગરીમાં તે એહાળના જેમ દક્ષિણ ભારતના હિંદુ મંદિરો ઉત્તર ભારતીય
મંદિરના વિકાસને ચમત્કર્ષ દર્શાવે છે. તેમાં ખંભાધારિત
ચિરસ ખંડમાં ગર્ભગૃહ આવેલું છે. અહળના પૂર્વકાલીન મંદિરેથી શલી અને રચનામાં જુદાં પડે છે તે જ પ્રમાણેનો પષ્ટ ભેદ ઉત્તર અને દક્ષિણ ભારતના જૈન મંદિરોમાં પણ ૪
- મંદિરથી જુદું પડીને આ મંદિર તેના ચતુર્ભુજ પિરામિડ
જેવા શિખરમાં દ્રવિડ શિલીની અસર દેખાડે છે. છે. દાંક્ષણનાં જૈન મંદિર ત્યાં પ્રચલિત દ્રવિડ થાપત્યને અનુરૂપ હોય છે દક્ષણ ભારતનાં જૈન મંદિરનાં બે પ્રકાર ચિતૌડને કીર્તિસ્તંભ :- અગાઉના સમયમાં જૈન છે પહેલો પ્રકાર * બસ્તી” કહેવાય છે, જેમાં સ્તભાધારિત મંદિરની આગળના ભાગમાં “માનસ્તંભ” બાંધવાની પ્રણાલી મંડપ અને ગર્ભગૃહ હોય છે. ગર્ભગૃહમાં મૂળનાયકની હતી, જેની ટોચ પર તેમ જ નીચલા ભાગમાં જૈન મૂર્તિઓ પ્રાતમાં હાય છે, જે ની બે બાજુ એ યક્ષ-યલીની મૂતિ એ મુકાતી. ક્યારેક આવા સ્તંભને સ્થાને ખંભાકાર બહુમાળી હોય છે. ઉત્તર ભારતીય ન મદિરોથી વિરુદ્ધ ‘બસ્તી'માં ઈમારત બાંધવામાં આવતી. રાજસ્થાનમાં ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ પ્રદક્ષિણા માર્ગ નથી હોતા. એકલા શ્રવણળગોળમાં જ ચિતોડના ગઢમાં આઠ માળનું ૮૦ ફૂટ ઊંચું સ્તંભાકાર આવા અનેક બનતા આવેલા છે, દા.ત. દેગલ બરતી, સ્થાપત્ય આવેલું છે, જે કીર્તિરતંભના નામે જાણીતું છે. ચેન્નણ બસ્તી, સિદ્ધર બસ્તી, પાર્શ્વનાથ બસ્તી, શાંતિનાથ દેખાવમાં ચિતોડના વિખ્યાત જયસ્તંભને ખ્યાલ આપતી બરતી, ચંદ્રગુપ્ત બતી વગરે. દાક્ષિણ્ય જૈન મંદિરોના આ ઇમારત દિગંબર પંથને ચતુર્કોણ માનસ્તંભ છે, જે
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005132 |
| Book Title | Jain Ratna Chintamani Part 1 and 2 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nandlal B Devluk |
| Publisher | Arihant Prakashan |
| Publication Year | 1985 |
| Total Pages | 1330 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 105 MB |