Page Text
________________
સાંસ્કૃતિક સંદર્ભ મ ]. ર્યો. મુંબઈમાં વિદ્યાર્થીઓને નર્મ કવિતા' ના કેટલાક અર્થો સમ- આ કોશની પહેલી આવૃત્તિ સને ૧૯૦૮માં પ્રગટ થઈ. અને બીજી જતા ન હતા, તેમને માટે નાને શબ્દાર્થ કોશ તૈયાર કરતાં કરતાં આવૃત્તિ કેટલાંક વર્ષ ૧૯૨૫માં પ્રસિદ્ધ થઈ. એકલે હાથે કેશ તૈયાર કવિને મેટો કોશ રચવાનું સૂઝયું હશે. એના ચાર ભાગો અનુક્રમે કરનાર નર્મદ પછીના પહેલા જ કેશકાર, લલ્લુભાઈ છે. સને ૧૮૬૧, ૧૮૬૨ ૧૮૬૪ અને ૧૮૬૬માં તૈયાર થયા. પણ મૂળ | ગુજરાત વર્નાક્યુ સોસાયટીઓ છપાવેલા ગુજરાતી શબ્દકેશ” ગ્રાહકોની સંખ્યા ઓછી થતાં નર્મદે એ ભાગ ૧૮૬૬માં છાપ્યા (અમદાવાદ ૧૯૧૨ થી ૧૯૨૩)માં ભાષાશુટિને અગ્રતા આપવામાં ખરે પણ પ્રસિદ્ધ ન કર્યો. બેએક વર્ષ માટે તેણે કોશનું કામ પડતું આવી છે. એનો પહેલો સ્વર વિભાગ સને ૧૯૦૮માં ઉજવાયેલા મૂકયું અને ભારે જહેમત ઉઠાવી ૧૮૬૭માં પૂરું કર્યું. કોશના જે હીરક મહોત્સવના સ્મારક નિમિરો પ્રસિદ્ધ થયા હતા. આ શબ્દભાગ અગાઉ છપાઈ ગયા હતા તેમાં વધઘટ કરી ૧૮૬૯માં ફરી સંગ્રહ કેળવણી ખાતાની મદદથી અને ખાસ માણસો રોકી તૈયાર છપાવવાનું શરૂ કર્યું અને ૧૮૭૩માં તે કામ પૂરું કર્યું". કર્યો હતે. સને ૧૮૯૩માં શબ્દની જોડણીને પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયો
૨૫,૦૦૦થી પણ વધુ શબ્દના આ કોશ વિશે વિવેચક નવલ- ત્યારે થીઓડેરાવ સાહેબે “મહેરબાની કરી’ પિતાની વાંચ માળામાંથી રામે તે વખતે લખ્યું, “ નર્મકોષ એ નર્મદાશંકરના લાંબા ધીર કાઢેલા શબ્દ સંસાયટીને આપ્યા અને સરકારે જોડણી મુકરર કરઉદ્યોગ, ભાલા-જ્ઞાન અને શાંત સૂમબુદ્ધિને મોટો કીતિથંભ છે. વાનું જે કામ સોસાયટીને સંપાયેલું તેને અનુષંગે ૧૮૯૭માં શબ્દ ગુજરાતી ભાષામાં મૂળ કે નહિ ત્યાં આવડે માટે અને આવો સંગ્રહ છપાવ્યો. તે પછી પણ શાળા ખાતાના નિયમોને અનુસરી સાર, એકજ માણસના ઉદ્યોગથી અને તે પણ બીજાં સાક્ષરી અને પોતાના શબ્દસંગ્રહનો એક આધારભૂત શાળાપયોગી કેશ તૈયાર કરસંસારી કામો અને ઉપાધિની વચમાં બને એ ગુર્જર ભાષાને ખરે- વાન કમિટીએ ઠરાવ કર્યો અને આજ સુધી એકઠા કરેલા કેશના મોટા ખર અભિવંદના આપવા યોગ્ય વાર્તા છે.” કેઈપણ તબકકે અપૂર્ણ સંગ્રહ ઉપરથી મિ મણિલાલ છબારામને રોકી “સ્વર વિભાગ' છપાલાગતા આવા કામમાં કોઈ વિજ્ઞાનની મદદ વિના, શ્રીમંતોના પડખાં લો. આ પ્રમાણે સંસાયટીના કોશને છેલ્લો ભાગ ૧૯૨૩માં બહાર વિના નર્મદે કરેલું આ કાર્ય દાદ માગે છે, એટલું જ નહીં પણ પડયો. જેથી પ્રમાણભૂત બૃહદકોશ પ્રગટ કરવાની સોસાયટીની તેની પછી જે જે ગુજરાતી કોશ તૈયાર થયા તેમણે નર્મકોશને યોજના અધૂરી રહી. છતાં ભવિષ્યમાં એ દિશામાં કામ કરનારને આધાર લીધે છે. “નમ પર્યાય કેશ' અને 'નમ ધાતુ કોશ' ઉપયોગી થાય એ દષ્ટિએ વ્યુત્પત્તિ, અર્થ અને પ્રયોગોનાં ઉદાહરણ રચવાની નર્મદની ઇચ્છા હતી પણ પાછળથી તે લખી શકો લાગતો સાથે એક નમૂનારૂપે, સેસાયટીના પ્રમુખ શ્રી કેશવલાલ ધ્રુવે તૈયાર નથી.”
કરેલે “૬ વર્ણનો કેશ ” ૧૯૪૪માં પ્રગટ થયો. નમકોશથી ગુજરાતના કોશ સાહિત્યક્ષેત્રે જાગૃતિને જુવાળ આ પછી તો ગણેશદત્ત શર્માને વિસ્તૃત હિંદી-ગુજરાતી શબ• આવ્યો અને ગુજરાતી ભાષાને પર્યાપ્ત શબ્દસંગ્રહ રચવા ઉત્તdજન કેશ” (૧૯૨૪) જીવનલાલ અમરશી મહેતા કૃત ‘ ગુજરાતી શબદાથે મળ્યું. ' ગુજરાતીને ગુજરાતી અને અંગ્રેજી કોશ' (રાજકોટ ૧૮૮૫) ચિંતામણિ' (૧૯૨૫) તથા ભાનસુખરામ મહેતા અને ભરતરામ કર્તા શ્રી કાલિદાસ બ્રીજભૂખણદાસ અને બાલકસનદાસ બ્રીજભૂખણ- મહેતાએ કરેલા ૫૧ ૦૦૦ થી વધારે શબ્દોને “ગુજરાતી અંગ્રેજી દાસે પોતાના ગ્રંથમાં કાઠિયાવાડમાં વપરાતા રાદો દાખલ કર્યા અને એ કોશ' (૧૯૨૫) ઉલ્લેખનીય છે. પુસ્તક પિતાના પ્રાંતને ઉપયોગી નીવડે તેવી ગોઠવણ કરી.
એ સિવાય કેશ સાહિત્યના મુગટ મણિરૂપ જે બે ગ્રંથે છે તેમાં મોતીલાલ મનસુખરામ શાહ કૃત ગુજરાતી શબ્દાર્થ કે” (પ્રથમ ગુજરાત વિદ્યાપીઠને “સાર્થ જોડણીકેશ મુખ્ય છે. એની પહેલી ખંડ, વીસલપુર, તા. સાણંદ, ૧૮૮૬, બીજી આવૃત્તિ, ૧૮૮૮નું આવૃત્તિ ‘જોડણી કોશ” રૂપે જ ૧૯૨૯માં પ્રસિદ્ધ થઈ. ત્યારપછી ઉપશીર્ષક છે.) માં કર્તા લખે છે તેમ “નર્મદેશ” અને ગુજરાતી અર્થો ઉમેરી ૧૯૩૧માં “સાર્થ જોડણીકેશ' રૂપે બહાર પડે છે. શબ્દસંગ્રહ એ બે પુરત ગુજરાતી ભાષાના શબ્દાર્થ કોશ તરીકે આ કેશ પાંચમી આવૃત્તિ સુધી પહોંઓ છે. તેમાં શબ્દભંડોળ પ્રગટ થયાં છે પરંતુ તેમાં ઘરગથ્થુ. ખેડૂત, કારીગરો તથા વેપારી- વધ્યું છે. તે સાથે ગુજરાતી ભાષામાં જોડણી નિશ્ચિત અને વ્યવ િથત એમાં વપરાતા ઘણા શબ્દ રહી ગયેલા છે. તે પૈકી અત્યુપયોગી થતી જતી હતી, “હવે પછી કોઇને રવેચ્છાએ જોડણી કરવાને એવા ૧૪૦૦ શબ્દોને સંગ્રહ મેં આ પુસ્તકમાં કર્યો છે. આમાં અધિકાર નથી” એવો ગાંધીજીને આદર્શ પળાતો જતો હતો. ઉલેખિત “ગુજરાતી શબ્દસંગ્રહ’ વિશે કશી માહિતી મળતી નથી. ગુજરાતના સમગ્ર શિક્ષિત વર્ગે એ સ્વીકાર્યો છે. તઉપરાંત વિદ્યા
ગોવિંદભાઈ હાથીભાઈ દેસાઈકૃત “પ્રાંતિક શબ્દસંગ્રહ' (વીસનગર પીઠના ‘વિનીતકોશ” અને “ખિસ્સા કેશ પણ ખુબ ઉપકારક બન્યા ૧૯૦૦) ભૂતપૂર્વ વડોદરા રાજયના કડી કાન્તમાં (હવે મહેસાણા છે. ખિસ્સાકોશની દોઢેક લાખ જેટલી નકલે અત્યાર સુધીમાં છપાઈ જિલ્લામાં વપરાતા તળપદા શબ્દોને આ સંગ્રહ અમલદારોને સરકારી છે. આ સંસ્થાનું કોશ રચનાનું કામ મહત્ત્વનું છે. સંસ્કૃત ગૂજકામકાજમાં અનુકૂળતા થાય તે માટે છાપવામાં આવ્યા હતા. નર્મ- રાતી કોશ’, ‘હિંદી ગુજરાતી કેશ', ગુજરાતી હિંદી કેશ અ દિ કોશ પછી નોંધનીય કોશે તે લલુભાઈ ગોકળદાસ પટેલ કૃત “ગુજરાતી મહત્તવનાં છે. વિદ્યાપીઠે આગળનાં વર્ષોમાં પ્રાકૃત કેશ “અભિધાનાપ્ય શબ્દકોશ’ આવે છે. સને ૧૮૯૨માં ૪૦,૦૦૦ શબ્દને અંગ્રેજી- દીપિકા’ પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. ગુજરાતી કોશ' છપાયો હતો. કોશકાર કહે છે: “આ કોશ ખરું જોતાં વિદ્યાપીઠ ! “સાર્થ જોડણીકેસ” પછી ગોંડલના ઠાકોર સાહેબ નર્મકોશને આધારે જ લખાયેલ છે. કહેવત અને રૂઢિપ્રયોગ નર્મદ ભગવતસિંહજીએ તૈયાર કરાવેલ ‘ભગવદ્ ગો મંડલ’ ગ્રંથ સમસ્ત પ્રમાણે જ રાખવા ઉપરાંત રૂઢિપ્રયોગ કોશ’ને આધાર લીધો છેગુજરાતી ભાષાને બૃહત્ કોશ છે. સને ૧૯૨થી તેનું કામ શરૂ ને કેટલાક સ્થળે છાનુસાર અર્થે કરી મૂકવામાં આવ્યું છે.” કર્યું તે ૧૯૪૪માં પ્રથમ ભાગ બહાર પાડી શકાશે. તેને છેલ્લે
દિયત્ર જાગૃતિ
કઈ (૧૯૨૪)
તથા ભાનુસખામ કર
રાજકીસનદાસ માં અને એ કે
સિવાય કોઈ
ડણક
સિદ્ધ થઈ. સ. એ.
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005129 |
| Book Title | Gujaratni Asmita |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nandlal B Devluk |
| Publisher | Yogesh Advertising Service Bhavnagar |
| Publication Year | 1970 |
| Total Pages | 1041 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 50 MB |