Page Text
________________
સાંસ્કૃતિક સંદર્ભ ગ્રન્થ ]
સ્વરૂપો ખેડાયાં છે. પ્રેમાનંદ પૂર્વેના સાહિત્યમાં મોટે ભાગે પદો છે. શામળની આ વાર્તાઓ આજે પણ એટલે જ આનંદ આપે છે. પ્રેમાનંદ પાસેથી આપણને એકમાત્ર પ્રધાન સર્જન મળે છે– જિજ્ઞાસારસને સતત દ્રવતે રાખે એ પ્રકારની આ વાર્તામાં ઘેડ આખ્યાન. મધ્યકાલીન યુગનાં સૌથી વધુ આકર્ષક કાવ્યરૂપ હોય ઘણો ઉપદેશ પણ છે. તો તે આખ્યાન છે. આખાનને પ્રધાન ઉદ્દેશ જ્ઞાન સાથે ગમ્મત અઢારમાં શતકમાં ખાસ ધ્યાન ખેંચનારો તે વેલ્લભ મેવાડે. અને સાથે સાથે ધાર્મિક ભાવનાને ફેલાવો. પ્રેમાનંદ પૂર્વેના કવિ વલ્લભનું પદ્યસર્જન બહુ નથી પણ સાહિત્યના ઇતિહાસમાં તે અમર મેટે ભાગે પૌરાણિક પ્રસંગોને વફાદાર રહ્યા છે. જ્યારે પ્રેમાનંદે થયે છે એના ગરબા વડે, એ બહુચરાજીને ભકત હતા. મહાકાળીના એ પ્રસંગમાં પોતાની કલ્પનાને અનેરો રંગ પૂરી એને રમણીય ગરબા એ આપણા સાહિત્યને અમર વારસે છે, આ ગરબામાં સંગીત રૂપસૃષ્ટિ બનાવી છે. પ્રેમાનંદે રામાયણ, ભાગવત, મહાભારત અને અને સાહિત્યને સુભગ સમન્વય થયો છે. લેકઠે સચવાયેલા આ નરસિહ મહેતાના જીવનમાંથી પ્રસંગે લઈ રયજ્ઞ સુદામાચરિત, ગરબાઓનું માધુર્ય અસાધારણ છે. ઓખાહરણ, નળાખ્યાન, અભિમન્યુ આખ્યાન, મામેરું વગેરે કૃતિઓ | મા તું પાવાની પટરાણી કે કાળી કાળકા રે લેલ” આપી છે. પ્રેમાનંદને એનાં પુરોગામી આખ્યાન કવિઓની કૃતિને સારો લાભ મળે છે. પણ આ આખ્યાની પ્રેમાનંદ જેવી નવ
પ્રથમ પાર્વતીના પુત્રને પાયે નમું રે લોલ......” રસરુચિરા સૃષ્ટિ બીજે કઈ કવિ કરી શક્યો નથી. નાટક અને
આપણી બહેને નવરાત્રીમાં આવા ગરબાઓ ગાઈને વર્ષો સિનેમા વિહોણા એ યુગમાં જનતાનું મનોરંજન અને ઉપદેશ બંને ધી અવશ્વ એવા ભય નહી વલ્લભ મેવાડાથી ગજરાતી એણે પૂરાં પાડવાં છે. પ્રેમાનંદની સર્જકશક્તિને આંક કાઢવો મુશ્કેલ સાહિત્યમાં ગમી પ્રવાહ શરૂ થાય છે. અને આ એનું છે. પૌરાણિક સૃષ્ટિમાંથી એ આપણને ઉપાડી લઈ સાંપ્રત જીવનમાં ચિરંજીવ છે. આ શતકના બીન ભજનિક કવિએ તે ધીરા અને મૂકી દે છે.
ભજે. ધીરાની કાફીઓ અને ભોજા ભગતના ચાબખા એ પણ એટલે જ શ્રી ક. મા. મુનશીએ કહ્યું છે: “ એનાં આખ્યાનો ભજન સાહિત્યમાં ગણનાપાત્ર ઉમેરે છે, આમ તે “ કાકી ' કે ખરેખરાં ‘વિમાન’ છે; પૌરાણિક કથાઓમાંથી તમને ઉપાડી લઈ “ ચાબખા' એ એક પ્રકારનાં પદ જ ગણાય. “ જ્ઞાનબત્રીસી ' અને પ્રાંતીય જીવન સાહિત્ય અને આદર્શોના વ્યમમાં વિહરાવે છે.” તો “ આત્મજ્ઞા માં વ્યક્ત થયેલી ધીરાની કાકીઓ જેવી કે— સંસ્કૃત નહીં જાણનાર પ્રજાને સંસ્કૃત કરવા પ્રયત્ન આ ગુજરાતી
તરણા ઓથે ડુંગર રે, ડુંગર કઈ દેખે નહિ.” આખ્યાનાએ કર્યો. પ્રેમાનંદની સૌથી વધુ શકિતનો પરિચય થાય છે એનાં ગુજરાતીકરણમાં. પૌરાણિક પાત્રનું ગુજરાતીકરણ એ એની
–માં બ્રહ્માનુન
+ + + સિદ્ધિ અને મર્યાદાનાં દ્યોતક છે. એણે પૌરાણિક પ્રસંગનું તે માત્ર
તથા— હાડપિંજર જ લીધું છે એમાં લોહી, માંસ અને પ્રાણ તે પોતાના
અંબાડીએ ગજરાજ ગળિયે, જમાનાના પૂર્યા છે. આ રમણીય સૃષ્ટિમાં એની કથનકલા, પાત્રા
ઘેડાને ગળી ગયું જણ...” લેખનકલા અને રસસંક્રાન્તિકલા મુખ્ય ગણી શકાય. પ્રેમાનંદની ચિત્રાંકનશક્તિ પણ અજબની છે. આ શકિતને પરિચય થતાં એને
–જેવી રહસ્યમય અવળવાણી નોંધપાત્ર છે. આ કાફીઓમાં લેકમહાકવિનું પદ પણ મળી ચૂક્યું છે. પણ આ કવિની શકિતઓ કરતાં ભાષાનું માધુર્યો અને સરલતા સચવાયાં છે, જેમ અખાયે એક વખત મર્યાદાઓને સૌથી વધુ ખ્યાલ હોય તો તે કવિ કાન્ત, પ્રેમાનંદ વિશે 'પા' દ્વારા લેકને જાગૃત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો તે જ લખે છે: ‘પ્રેમાનંદ કંઈ કવિ નહીં, માત્ર પદ્ય જોડનારો હતો એમ પ્રયત્ન ધીરાએ કાકીઓ દ્વારા અને ભોજા ભગતે 'ચાબખા' દ્વારા કર્યો. વધુ સહેલાયથી સાબિત થઈ શકે. “આ અભિપ્રાયની સામે થઈ પ્રાણિયા! ભજી લેને કિરતાર, આ તો રવનુ છે સંસાર” શવાનું બળ પ્રેમાનંદમાં બહુ ઓછું છે.
4 + + પ્રેમાનંદ સાથે બીજે પ્રતિભા સંપન્ન વાર્તાકાર શામળ છે. ‘મૂરખને કઈ પેરે સમજાવું, ભાઈ ! એને નિવે નરકમાં જાવું' અત્યાર સુધી પદે અને આખ્યાને જોયાં. હવે કવિતાનાં ક્ષેત્રે એક
+ + + નો પ્રકાર, પદ્યવાર્તા લઈને આવે છે તે શામળ આપણો પહેલે સાચે
મૂરખ મોહને ઘોડે ચડે રે, માથે કાળ નગારાં ગડે રે’ કૌતુકરાણી વાર્તાકાર છે. શામળની વાર્તાઓએ જીવનને ભર્યું ભર્યું આવા ચાબખા દ્વારા જનહૃદયમાં રહેલી વાસનાઓને મોક્ષ કર્યું છે. ‘સિંહાસનબત્રીશી', 'સૂડાબહોતેરી', “વેતાલપચીશી’, ‘પંચન કરવાને આ સીધો પ્રયત્ન હતો. અખો અને ભજે બન્ને જ્ઞાની અને દંડ’, ‘પદ્માવતી’, ‘મદન–મેહના વગેરે એનું સર્જન ઇ, પરદુઃખભંજન સાચા કવિ. બન્નેમાં મળતાપણું પણ ઘણું છે. રાજા વીર વિક્રમની કથા ગુજરાતમાં ખૂબ પ્રચલિત છે. આ વાર્તા- મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં છેલ્લો પ્રતિભાવંત ઊર્મિકવિ પ્રણયીભક્ત ઓએ જીવનને રસ પુરો પાડ્યો છે. અર્વાચીન સાહિત્યમાં ખરેખરી તે દયારામ પ્રેમલક્ષણા ભક્તિને વર્ણવતાં પદો દ્વારા જનસમાજમાં વાર્તા આવે છે તેનાં મૂળિયાં આ વાર્તાઓમાં પડેલાં છે. શામળે કાયમી સ્થાન લીધું છે એવા દયારામ નરસિંહ અને મીરાં. દયારામ પિતાની પાત્રસૃષ્ટિમ માન અને પશુ, પંખો, વેતાલ વગેરે લીધાં ગરબીકવિ એની ગરબીઓની માહિતી જબરી છે. સંગીત અને છે. આમ પાનાં નેહ શૌર્ય, ચમત્કાર બધું અદ્દભુત રીતે દર્શા- શબ્દનો સુંદર સમન્વય થાય છે. એની ગરબીઓમાં રાધા અને કૃષ્ણ વાયું છે. મધ્યકાલીન એ યુગમાં આ વાર્તાકારે સાહિત્ય સાથે ખૂબ પ્રતીક તરીકે આવે છેઆ ભકતે પિતાની ગરબીઓ દ્વારા વિરહી વણાઈ ગયેલી નીતિની જરાય પરવા કર્યા વગર સાહિત્ય આપ્યું છે. ગોપીની હૃદયના ઊતારી છે,
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005129 |
| Book Title | Gujaratni Asmita |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nandlal B Devluk |
| Publisher | Yogesh Advertising Service Bhavnagar |
| Publication Year | 1970 |
| Total Pages | 1041 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 50 MB |