Dhanyadhara Shashwat Saurabh Part 01

SR No.: 005126
Original Sutra Author: N/A
Author: Nandlal B Devluk
Publisher: Arihant Prakashan
Publication Year: 2008
Total Pages: 972
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 53 MB

Page 300

૨૮૮
ધન્ય ધરાઃ કળાક્ષેત્રે જૈન ધર્મીઓએ કરેલું અનેરું સર્જન વિરાટ સહુથી ઊંચી ઠરે છે. અન્ય વિરાટ જૈન પ્રતિમાઓ બહરીબંદ પ્રસ્તર પ્રતિમાઓનું છે. તેમાં કર્ણાટકના શ્રવણબેલગોળમાં (જિ. જબલપુર, મ.પ્ર.), બાણપુર, આહર (બંને જિ. વિંધ્યગિરિ કિંવા ઇદ્રગિરિની ટોચ પર ગ્રેનાઇટના ખડકમાંથી ટિકમગઢ, મ.પ્ર.), ગ્વાલિયર (મ.પ્ર.), દેવગઢ (જિ. ઝાંસી, કોરી કાઢેલી પ્રથમ તીર્થકર શ્રી ઋષભદેવના પુત્ર ગોમટ ઉ.પ્ર.), બરહટા અને બીજાં કેટલાંક સ્થળે આવેલી છે. અથવા બાહુબલિની ખગાસનમાં ઊભેલી ૫૭ ફૂટ ઊંચી પ્રતિમા વિશ્વની સહુથી ઊંચી મુક્ત રીતે ઊભેલી ખડકમાંથી
ધાતુપ્રતિમાઓ :કોરેલી પ્રતિમા છે. (ઈ.સ. ૯૮૩). આ પ્રતિમા સાથળની જૈન ધર્મમાં ધાતુપ્રતિમાઓનું પણ મહત્ત્વ રહ્યું છે. નીચેથી જ પિતખડક સાથે જોડાયેલી છે, જે ભાગ ઉધઈના મુખ્યત્વે તે ગૃહમંદિરમાં પૂજા માટે વપરાતી રહી છે, પણ રાફડા, સર્પો અને લતારૂપે દર્શાવ્યો છે. માધવી લતા શરીર ક્યાંક ક્યાંક સાર્વજનિક મંદિરોમાં પણ તે મુકાતી હતી. પર ચડીને છેક ખભાની નજીક સુખી પહોંચતી બતાવી છે. ધાતુપ્રતિમાઓની બાબતમાં ગુજરાત સમૃદ્ધ છે. આમાં પ્રતિમાની નીચે પીઠિકારૂપે ૨.૭૫ મીટરનું ખીલેલું કમળ છે.' વડોદરાના અકોટા વિસ્તારમાંથી મળેલો ધાતુપ્રતિમા–સંગ્રહ બાહુબલિની અન્ય વિરાટ પ્રતિમાઓ કર્ણાટકના કાર્કલ, વેણુર સુપ્રસિદ્ધ છે, જેમાં ૬૮ કળાકૃતિઓ (પાંચમીથી અગિયારમી અને ગોમ્મટગિરિ ખાતે આવેલી છે. કાર્કલ (જિ. દક્ષિણ સદી) છે. તેમાં જિનપ્રતિમાઓ (ઋષભનાથ, પાર્શ્વનાથ, કન્નડ)ની ૪૨ ફૂટ ઊંચી પ્રતિમા નીસના ખડકમાંથી કોરી અજિતનાથ), જીવંતસ્વામી, સરસ્વતી, યક્ષ, યક્ષી ઉપરાંત કાઢેલી અને ટેકરાની ટોચ પર ઊભેલી છે. (ઈ.સ. ૧૪૩૧- ત્રિતીર્થિકા, પર્તીર્થિકા, અષ્ટત્રિતીર્થિકાની આકૃતિઓ તથા ૩૨) કોતરણીની વિગતોમાં આ મૂર્તિ શ્રવણબેળગોળના ચતુર્વિશતિપટનો સમાવેશ થાય છે. આમાંની ૩૦ કૃતિઓ ગોમ્પટેશ્વરને મળતી આવે છે. વેણુર (પ્રાચીન નામ “એનૂરૂ', અભિલેખિત છે અને તેમાંની બે ઉપર તિથિ છે. અકોટાના જિ. દક્ષિણ કન્નડ)ની ગોમ્મટ-પ્રતિમા ૩૬ ફૂટ ઊંચી છે અને મૂર્તિસંગ્રહમાંની ત્રઢષભનાથ (૫મી સદી), જીવંતસ્વામી થોડાક ફેરફાર સિવાય તે કાર્કલની પ્રતિમાને મળતી આવે છે (મહાવીરના પૂર્વાશ્રમની ધ્યાનસ્થ મૂર્તિ, છઠ્ઠી સદી) અને (ઈ.સ. ૧૯૦૩–૪). એના ગાલના ખંજનથી તે બીજી સમાન ચામરધારિણી (આઠમી સદી) પશ્ચિમ ભારતીય કળાનાં ઉત્કૃષ્ટ પ્રતિમાઓથી જુદી પડે છે. ગોમ્મગિરિ (જિ. મૈસુર)ના દૃષ્ટાંતો છે. દાહોદ જિલ્લાના લીલવાદેવમાંથી પણ કેટલીક બાહુબલિ પણ તેમની અન્ય પ્રતિમાઓ જેવા દર્શાવાયા છે. ધાતુમૂર્તિઓ (છઠ્ઠી–સાતમી સદી) મળેલી છે. સૌરાષ્ટ્રમાં તેની ઊંચાઇ ૧૮ ફૂટ છે (૧૪મી સદી). પાર્શ્વનાથની પણ વલભીપુર (પ્રાચીન વલભી)માંથી મળેલી જિન ધાતુમૂર્તિઓ વિરાટ પ્રતિમાઓ કર્ણાટકના મુડબિદ્રી (તા. દક્ષિણ કન્નડ)માં (છઠ્ઠી સદી) ઉપરાંત વાંકાનેરની પાર્શ્વનાથની ધાતુમૂર્તિ (૮મી ૧૯ ફૂટ ઊંચી અને હળબીડુ (જિ. હાસન)માં ૨૪ ફૂટ ઊંચી સદી) નોંધપાત્ર છે. મહુડીના કોટ્યર્ક મંદિરમાંની ઋષભદેવ, આવેલી છે.
પાર્શ્વનાથ અને અન્ય જિનમૂર્તિ (૮મી–૯મી સદી) તથા મધ્યપ્રદેશમાં બડવાની નજીક ચૂલગિરિ (જિ. પશ્ચિમ
અમદાવાદના સીમંધર સ્વામીના દેરાસરમાંની ઋષભદેવ (૮મી નિમાડ) અથવા બાવનગજા ખાતે આદિનાથની ૮૪ ફૂટ ઊંચી
સદી)ની મૂર્તિ પણ ઉલ્લેખનીય છે. રાજસ્થાનના વસંતગઢ (જિ.
સદી)ની મૂતિ પણ ઉલ્લેખ પ્રતિમા આવેલી છે. આ વિરાટ પ્રતિમા ૧૩મી સદીની ' સિરોહી)માંથી મળેલો મૂર્તિસંગ્રહ પશ્ચિમ ભારતીય શૈલીના હોવાનું મનાય છે. ઊંચાઈની દૃષ્ટિએ આ પ્રતિમા વિશ્વની
ઉદાહરણ તરીકે (આઠમી સદી) નોંધનીય છે. બિહારના ચૌસા
(જિ. ભોજપુર)માંથી ગુપ્તકાળની ૨૬ ધાતુપ્રતિમાઓ પ્રાપ્ત થઈ ૧. ઇજિપ્તના અબુ સીએલના મંદિર આગળની રાજા
છે. દક્ષિણ ભારત તો ત્યાંની વિવિધ વિષયક ધાતુપ્રતિમાઓ રામસીસ બીજાની જગપ્રસિદ્ધ કોતરેલી પ્રતિમાઓ (ઈ. પૂર્વે ૧૨મી સદી) ૬૫ ફૂટ ઊંચી છે પણ શ્રવણબેળગોળના
માટે અદ્યાપિ જાણીતું છે, પણ તેમાંની મૂડબિદ્રીના ગોમ્યુટેશ્વરની જેમ તે ચારે બાજુથી ખુલ્લી નથી, પણ
‘ત્રિભુવનતિલકચૂડામણિ' મંદિરમાં સ્થાપિત મૂળનાયક શ્રી તેની પાછળનો ભાગ પગથી માથા સુધી પિતૃખડક સાથે
ચંદ્રપ્રભુની પ્રતિમા વિશેષ ઉલ્લેખનીય છે. અષ્ટધાતુની બનાવેલી જોડાયેલો છે. થોડા સમય પહેલાં તોપગોળાથી તોડી આ આઠ ફૂટ ઊંચી પ્રતિમા કદાચ ભારતની સહુથી ઊંચી નાખવામાં આવેલી બામિયાન (અફઘાનિસ્તાન)ની વિરાટ ધાતુપ્રતિમા છે. હુડુવલ્લી (જિ. દક્ષિણ કન્નડ)ની પર્યકાસનમાં બુદ્ધપ્રતિમા પણ આ જ પ્રકારની હતી.
બેઠેલી આદિનાથની પ્રતિમાની પાછળ પ્રભાવલિ છે અને તે
Jain Education Intemational