Pathdarshak Pratibhao

SR No.: 005123
Original Sutra Author: N/A
Author: Nandlal B Devluk
Publisher: Arihant Prakashan
Publication Year: 2005
Total Pages: 834
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati
File Size: 41 MB

Page 474

૪૫૮
મહામાનવનો દેહ તા. ૨૨ જાન્યુ, ૧૯૭૭ના રોજ પંચમહા- ભૂતમાં ભળી જતાં ગુજરાતને ક્યારેય ન પૂરાય તેવી ખોટ પડી છે. આવા મહામાનવ થકી ગુજરાતની તેજસ્વીતાનો દીપક ઝળહળે છે માટે એમના ચરણોમાં કોટી કોટી વંદન કરીએ.
વાસ્તુ અને શિલ્પકલાવિદ્ શ્રી ડો. કાંતિલાલ સોમપુરા
(ઇ.સ. ૧૯૧૯-'૭૪). વાસ્તુકલા અને શિલ્પ (મૂર્તિ) કલાને ક્ષેત્રે ભારતીય કલાસ્થાપત્યને દેશ-વિદેશમાં પ્રતિષ્ઠિત-પ્રચલિત કરી ગુજરાતની શાનમાં ચાર ચાંદ લગાવનાર શ્રી કાંતિલાલ સોમપુરાનો જન્મ સોમપુરા જ્ઞાતિમાં શ્રી ફૂલચંદભાઈના પરિવારમાં તા. ૯ માર્ચ, ૧૯૧૯ના રોજ ખંભાત મુકામે થયો હતો. પ્રાથમિક-માધ્યમિક શિક્ષણ મેળવી લીધા પછી, ગુજરાતી વિષય સાથે સ્નાતક (પ્રથમવર્ગ–૧૯૪૪) અને અનુસ્નાતક (૧૯૪૬) કર્યા પછી કાયદાના સ્નાતક (૧૯૫૩) ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. થોડોક સમય માટે વકીલાતનો વ્યવસાય અપનાવ્યો.
યુવાવસ્થાના ઉંબરે પગ માંડતાં જ કંઈક કરી બતાવવાના કોડ અને નસોમાં દોડતા કલા-સ્થાપત્યના જન્મજાત સંસ્કારયુક્ત રક્તપ્રવાહવાળા શ્રી કાંતિલાલ સોમપુરાને વકીલાતના ધંધામાં ઝાઝી મઝા પડી નહીં. કહો કે આ કલાકાર જીવડાને દુનિયાના કાવા-દાવા માફક આવ્યા નહીં. પરિણામે કલા-સ્થાપત્યને ક્ષેત્રે જ સંશોધન-અધ્યયન કરીને કારકિર્દી ઘડતર કરવાના મનસુબા સાથે તેમણે ગુજરાતના પ્રસિદ્ધ સંશોધક અને વિદ્વાન માર્ગદર્શક એવા શ્રી ડો. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રીજીનાં સફળ માર્ગદર્શન નીચે ભારતીય સંસ્કૃતિમાં કલા-સ્થાપત્યને ક્ષેત્રે નવું જ સંશોધન કરવાનું નક્કી કર્યું. શ્રી શાસ્ત્રીજીનાં સૂચન અનુસાર સર્વ પ્રથમ તેમણે ગુજરાતનાં પ્રચલિત શિલ્પસ્થાપત્યોને લગતા વિવિધ વિદ્વાનો અને સંશોધકોનાં શોધકાર્યોનું ગહન અધ્યયન શરૂ કર્યું. જેમાં ગુજરાતના પનોતાપુત્ર અને પ્રખર વિદ્વાન એવા શ્રી ડૉ. હસમુખભાઈ સાંકળીયા તથા પાશ્ચાત્ય કલાવિદ્ કઝીન્સ અને બર્જેસ વગેરેનાં શોધકાર્યો તેમજ લખાણોએ શ્રી સોમપુરા પર પ્રગાઢ પ્રભાવ પાડ્યો. આ બધાથી પ્રેરાઈને એમણે ગુજરાતનાં પ્રચલિત કલાધામ અને પુરાતત્ત્વવીયસ્થળોની રૂબરૂ મુલાકાત લેવાનું શરૂ કર્યું. જેમાં પ્રભાસપાટણ, દ્વારકા, ઇડરની પોળો તથા મહેસાણા જિલ્લાના ઉમતા–લાંઘણજ જેવાં સ્થળોનો મુખ્યત્વે સમાવેશ થતો હતો. આ બધાં સ્થળોના પ્રવાસ દ્વારા કલા-સ્થાપત્યક્ષેત્રે પ્રાચીન ભારતનાં
પથપ્રદર્શક પ્રદાનનો સાક્ષાત્કાર કરીને તથા તેનો ઊંડો અભ્યાસ કરીને કલાસ્થાપત્યની બારીકાઈઓથી વાકેફ થવાનું સૌભાગ્ય શ્રી સોમપુરાને મળ્યું. કુશળ માર્ગદર્શકનું માર્ગદર્શન અને પોતાના અત્યંત ઉદ્યમી
અને જીજ્ઞાસુ સ્વભાવને કારણે શ્રી સોમપુરાએ “ધ સ્ટ્રક્યરલ ટેમ્પલ્સ ઓફ ગુજરાત' જેવા વિષય પર શોધકાર્ય કરીને ગુજ. યુનિ.માંથી Ph.D. ની ડીગ્રી પણ પ્રાપ્ત કરી. (૧૯૬૩). આ શોધકાર્યના મહત્ત્વને પિછાણીને યુનિવર્સિટીએ તેમના શોધગ્રંથોનું પ્રકાશન પણ કર્યું (૧૯૬૮).
આમ કારકિર્દી ઘડતરને ક્ષેત્રે ચોક્કસ દિશા અને સ્થાન ગ્રહણ કરી લીધા પછી હવે એને જ જીવનયાપન બનાવવાનો નિર્ણય કરી ચૂકેલા શ્રી શોમપુરાએ શ્રી ભો. જે. વિદ્યાભવન અમદાવાદ ખાતે અધ્યાપક તરીકે જોડાવાનું (૧૯૬૩) પસંદ કર્યું. સમીપવર્તી એચ. કે. આર્ટ્સ કોલેજે પણ તેમની વિદ્વત્તાનો લાભ પોતાના સ્નાતક-અનુસ્નાતક કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓને આપવાની ગણત્રી સાથે અધ્યાપન સેવાઓ લેવા માંડી (૧૯૬૪–૧૯૭૧). પરંતુ આ સમગ્ર સમય ગાળા દરમ્યાન એમનો કલાપ્રેમ જીવતો અવિરતપણે શિલ્પ સ્થાપત્યકલાને ક્ષેત્રે નવાં નવાં સંશોધનો કરવામાં જ ગળાડૂબ રહેતો હતો. સખત મહેનત અને ઊંડાણપૂર્વકનાં સંશોધનના ફળસ્વરૂપે તૈયાર થયેલ એમનો ગ્રંથ
ભારતીય સ્થાપત્ય અને શિલ્પ' (૧૯૬૫) તજજ્ઞો, કલાવિદો અને કલાપ્રેમીઓની અભૂત પ્રશંસા અને સત્કાર પામ્યો. તેનાથી પ્રોત્સાહિત થઈને શ્રી સોમપુરાએ પ્રાચીન ભારતનાં ખાસ કરીને જૈન શિલ્પ સ્થાપત્યોમાં અભિનવ સંશોધનો હાથ ધર્યા. આ માટે તેમણે ઓરિસ્સા (કલીંગ)ના જૈન રાજવી ખારવેલ દ્વારા ઉત્કીર્ણ કરેલ લેખો, ગુફાઓ, શિલ્પો અને સ્થાપત્યોનો બારીક અભ્યાસ કર્યો. સાથે સાથે દક્ષિણ ભારતના પલ્લવ રાજવી નૃસિંહવર્મન વગેરે દ્વારા નિર્મિત શૈલમંદિરોનું ગહન અધ્યયન અને તુલનાત્મક અભ્યાસ કરીને ઉત્તર-દક્ષિણ સહિતની દેશભરની શિલ્પ– સ્થાપત્ય શૈલીનો તુલનાત્મક અને શોધપૂર્ણ અહેવાલ પ્રસિદ્ધ કર્યો. વળી આ બધાં સ્થળોના નગર આયોજન, કિલ્લેબંધી, રાજપ્રાસાદો, મંદિરો, શ્રીમંતોનાં આવાસોના કલા–સ્થાપત્યની વિસ્તૃત છણાવટ કરતા લેખો લખીને એમણે કલાપ્રેમીઓનાં મન
જીતી લીધાં. આવા શોધપ્રયાસોના પરિપાકરૂપે, Buddhist Monuments and Sculptures in Guj.' (1969). નામનો ગ્રંથ પ્રગટ કર્યો. ત્યારબાદ એમણે A critical study of the sculptures in the Sun Temple at modhera' નામનો શોધલેખ તૈયાર કર્યો. આ ઉપરાંત The Architectural Treatment of Ajitnath Temple
Jain Education Intemational