________________
“ચૈત્ય ના ઇતિહાસને લગતે કેટલેક આવશ્યક ઉલ્લેખ કરવાને છે અને તે આ પ્રમાણે છે –માત્ર જૈન શબ્દકેશનું પ્રમાણ આપીને કહેવામાં આવે છે કે-“રત્યે જિનવા, તામ્ ”( હેમચંદ્ર.) અર્થાત્ “ચિત્ય” શબ્દને અર્થ “જિનગૃહ” અને “જિનબિસ્મ” થાય છે. કેશનું આ પ્રમાણ, હું પણ સ્વીકારું છું. પરંતુ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં એવા શબ્દ સંખ્યાબંધ છે કે, જેઓને અર્થ વાતાવરણને વશે ફર્યા કરે છે. આપણે ચર્ચાસ્પદ “ચેત્ય” શબ્દ પણ તે જ શબ્દોમાંનું એક છે. જ્યારે જ્યારે ઐતિહાસિકેમાં શબ્દોના ઈતિહાસની પૃચ્છા થાય છે ત્યારે તેઓ, તેના વાતાવરણુજન્ય અર્થ તરફ લક્ષ્ય ન કરતાં તેની મૂળ ઉત્પત્તિ, વ્યુત્પત્તિ અને પ્રવૃત્તિ તરફ લક્ષ્ય કરે છે. આ રીતે જ “ચૈત્ય” શબ્દની મૂળ ઉત્પત્તિ, વ્યુત્પત્તિ અને પ્રવૃત્તિ તરફ લય કરવામાં આવે તે જ તેને ખરે અર્થ આપણાથી કળી શકાય તેમ છે. “ચિતા” “ચિતિ,” “ચિત્ય અને “ચિત્યા” એ ચાર શબ્દોમાં “ચિત્ય” શબ્દનું મૂળ જી આવે છે. એ ચારે શબ્દનો અર્થ એક સરખે છે અને તે “એ” થાય છે અર્થાત્ “ચે”નું સંબંધી એટલે એના ઉપર બનેલું કે તે નિમિત્તે બનેલું વા તેની જ કઈ બીજા આકારે રહેલી સત્તા–વાદગિરી–તેને “ચૈત્ય” કહેવામાં આવે છે–જે સ્થળે મૃતકને અગ્નિશાયી કરવામાં આવે છે ત્યાં તેની ખાખ ઉપર જ કાંઇ નિશાન કરવામાં આવે છે તેને જ “ચૈત્ય” કહેવામાં આવે છે-“ચૈત્ય’ શબ્દને એ અર્થ મૂળ અર્થ છે, મુખ્ય અર્થ છે અને પ્રાચીનમાં પ્રાચીન અર્થ છે. મારા ભાષણને સમયે પણું મેં તેને આ