________________
ચતુરંગીય
૧૧૯
અધ્યયન-૩: શ્લોક ૧૬-૧૮ ટિ ૨૯
૨૯. (શ્લોક ૧૬થી ૧૮)
સોળમા શ્લોકમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે દેવ મનુષ્ય-યોનિમાં દસ અંગોવાળી ભોગસામગ્રીથી યુક્ત હોય છે. તે દસ અંગો આ પ્રમાણે છે(૧) ચાર કામ-સ્કંધ.
(૬) નિરોગ (૨) મિત્રવાન
(૭) મહાપ્રજ્ઞ (૩) જ્ઞાતિમાન
(૮) વિનીત (૪) ઉચ્ચગોત્ર
(૯) યશસ્વી (૫) વર્ણવાન
(૧૦) સામર્થ્યવાન ચાર કામ-સ્કંધોનું નિરૂપણ સત્તરમા શ્લોકમાં અને બાકીના નવ અંગોનો ઉલ્લેખ અઢારમા શ્લોકમાં છે.
વત્તર વામ-વંથf–‘કામ-ધ'નો અર્થ છે—મનોજ્ઞ શબ્દ વગેરેના હેતુભૂત પુદ્ગલ-સમૂહ અથવા વિલાસના હેતુભૂત પુગલ-સમૂહ. તે ચાર છે(૧) ક્ષેત્ર-વાસ્તુ
(૩) પશુ (૨) હિરણ્ય
(૪) દાસ-પૌરુષ વેત્ત-ક્ષેત્ર. ક્ષેત્ર શબ્દ ‘fક્ષ ધાતુમાંથી બન્યો છે. તે ધાતુના બે અર્થ છે–નિવાસ અને ગતિ. જેમાં રહી શકાય તેને ક્ષેત્ર કહેવાય છે. આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર ગામ, ઉદ્યાન વગેરે ક્ષેત્રો કહેવાય છે. ૨ જયાં અનાજ ઉત્પન્ન થાય છે તે પણ ક્ષેત્ર કહેવાય છે. તેના ત્રણ પ્રકાર છે –
(૧) સેતુ-ક્ષેત્ર– જયાં સિંચાઈથી પાક તૈયાર થાય છે. (૨) કેતુ-ક્ષેત્ર-જ્યાં વરસાદથી પાક તૈયાર થાય છે. (૩) સેતુ-કેતુ-ક્ષેત્ર-જ્યાં શેરડી વગેરે સિંચાઈ અને વરસાદ બંને વડે ઉત્પન્ન થાય છે. વહ્યું-વાસ્તુ. વાસ્તુનો અર્થ છે–અગાર–ગૃહ. ચૂર્ણિકારે તેના ત્રણ ભેદ કર્યા છે(૧) સંતુ-વાસ્તુ
અથવા (૨) કેતુ-વાસ્તુ
(૧) ખાત
(૩) ખાતોચ્છિત (૩) સેતુ-કેતુ-વાસ્તુ
(૨) ઉચ્છિત તેમની વ્યાખ્યાં અનુસાર–ભૂમિગૃહને સેતુ, ઊંચા મહેલને કેતુ અને ઉભયગૃહ (ભૂમિગૃહની ઉપરના મહેલ)ને સેતુ-કેતુ કહેવામાં આવે છે. આ જ અર્થ ખાત, ઉસ્કૃિત અને ખાતોષ્કૃિતનો છે. શાત્યાચાર્યું અને નેમિચન્દ્ર બીજા વિકલ્પનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. અર્થની બાબતમાં ત્રણે એકમત છે." ૧. સુવાળા, પત્ર ૭૭ : TE:-મનોજ્ઞઃ તહેવ: ૪. એજન, પૃષ્ઠ ૨૦૨ : વણિ તું ભૂમિપર, તું ય સ્કૃત स्कंधा:-तत्तत्पुद्गलसमूहा: कामस्कंधाः ।
प्रासादाद्यं, उभयथा गृहं सेतुकेतुं भवति, अथवा वत्थुखायं ऊसियं २. बृहवृत्ति, पत्र १८८ : 'क्षि निवासगत्योः' क्षियन्ति खातूसियं, खातं भूमिघरं ऊसितं पासाओ खातूसितं भूमिघरोवरि निवसन्त्यस्मिन्निति क्षेत्रम्-ग्रामारामादि।
પા 3. उत्तराध्ययन चूर्णि, पृ. १०१ : तत्र क्षेत्र सेतुं केतुं वा, सेतुं केतुं ५.(6) बृहद्वृत्ति, पत्र १८८ : तथा वसन्त्यस्मिन्निति वास्तु
वा, सेतुं रहट्टादि, केतुं वरिसेण निष्फज्जते इक्ष्वादि सेतुं केतुम्। खातोच्छ्रितोभयात्मकम् । (५) सुखबोधा, पत्र ७७ ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
