________________
અધ્યાયઃ ૫ સૂત્રઃ ૨૪
-શબ્દ એ પુદ્ગલનો પરિણામ છે તે જણાવવા માટે ના કેટલાંક તર્કોઃજોરદાર શબ્દ કાને અથડાય તો કાન ફૂટી જાય કે બહેરા થઇ જવાય છે. ૐ જેમ પત્થર આદિને પર્વતનો પ્રતિઘાત થાય છે તેમ શબ્દને પણ કૂવા વગેરેમાં પ્રતિધાત થાય છે, તેથી પડઘો પડે છે.
ૐ વાયુ વડે જેમ તૃણ દૂર દૂર ઘસડાય છે તેમ શબ્દો પણ વાયુ વડે દૂર સુધી જાય છે-ફેંકાય છે.
જેમ દીવાનો પ્રકાશ ચારે તરફ ફેલાય છે તેમ શબ્દો પણ ચારે તરફ ફેલાય છે ૐ મોટા શબ્દથી નાના શબ્દનો અભિભવ થાય છે પરિણામે દૂરથી મોટો અવાજ કાને અથડાતો હોય ત્યારે નજીકના શબ્દો સંભળાતા નથી.
ૐ શબ્દના પુદ્ગલ સ્કન્ધોનો સંસ્કાર કરી ટેપ કે ગ્રામોફોન આદિમાં રેકોર્ડ કરી શકાય છે અને પછી ફરીથી તે શબ્દો સંભળાય છે.
આવા-આવા તર્કો પરથી શબ્દ પુદ્ગલની પ્રતિતિ થાય છે
-શબ્દની ઉત્પત્તિઃ- શબ્દની ઉત્પત્તિ બે પ્રકારે છે.
(૧)વિસસાથીઃ- એટલે કે સ્વાભાવિક રૂપે શબ્દો ઉત્પન્ન થવા. જેમ કે વરસાદનો ગર્જા૨વ,વીજળી નો ગળગળાટ આદિ સ્વાભાવિક અવાજો છે.
(૨)પ્રયોગ થી:- જીવના પ્રયત્ન વિશેષ થી જે શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે તે. આ પ્રાયોગિક શબ્દના છ ભેદો ભાષ્યકાર મહર્ષિએ જણાવેલા છે
(૧)તત - મૃવન પટહાવિસમુદ્ભવ:
-હાથના પ્રતિઘાતથી ઉત્પન્ન થતા ઢોલ વગેરેના શબ્દો તે તત
ચામડું લપેટેલું હોય એવા વાઘનો એટલે કે મૃદાઁ પટહઆદિના શબ્દો (૨) વિતત - વનિરાવિતન્ત્રપ્રમન:
—તારની સહાય થી ઉત્પન્ન થતા વીણા વગેરે તંતુવાદ્ય ના શબ્દો —તારવાળાં વીણા સારંગી આદિ વાદ્યોના શબ્દો તે વિતત ( 3 ) धन : कांस्यभाजनकाष्ठशलाकादिजनितः
–કાંસી વગેરે વાજિંત્રોના પરસ્પર અથડાવાથી ઉત્પન્ન થતા શબ્દો – ઝાલર,ઘંટ,મંજીરા વગેરેના શબ્દો તે ઘન
(४) शुषिर : - वेणुकम्बुवंशविवराद्युद्भवः
—પવન પૂરવાથી વાંસળી,પાવો વગેરે દ્વારા ઉત્પન્ન થતા શબ્દો ફૂંકીને વગાડવાના શંખ,બંસરી આદિના શબ્દો તે શુષિર –વાયુના નિમિત્તથી વાગવાવાળા શબ્દોને શુષિર કહે છે. (५) घर्ष: क्रकचकाष्ठादिसंघर्षप्रसूतः
– લાકડાં વગેરેના પરસ્પર અથડાવાથી ઉત્પન્ન થતો ધ્વનિ ઘર્ષણ થવાથી ઉત્પન્ન થયેલ શબ્દ
૯૭
એ ૫/૭
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
