Granthtraya Anushilan

SR No.: 004899
Original Sutra Author: N/A
Author: Sunandaben Vohra
Publisher: Sunandaben Vohra
Publication Year: 2010
Total Pages: 298
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 15 MB

Page 184

- ર૬, સંજ્ઞાના વિશિષ્ટ પ્રકારો :
જગતમાં જીવમાત્ર સંજ્ઞાસહિત હોય છે. આ સંજ્ઞા જીવમાં રહેલા પૌલિક ઓઘ સંસ્કાર છે. નિગોદથી માંડીને એકેન્દ્રિયાદિ સર્વ જીવોને સંજ્ઞા હોય છે.
સંજ્ઞાના મુખ્ય બે પ્રકાર છે. (૧) જ્ઞાન સ્વરૂપ (૨) અનુભવ સ્વરૂપ. જ્ઞાન સંજ્ઞામાં મતિ, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળજ્ઞાન છે.
અનુભવ સંજ્ઞામાં આહાર સંજ્ઞા, ભય સંજ્ઞા, મૈથુન સંજ્ઞા પરિગ્રહ સંજ્ઞા. આ સંજ્ઞા અશાતા વેદનીય અને મોહનીયકર્મના ઉદયથી હોય છે. આ ચાર સંજ્ઞા ઉપરાંત ક્રોધાદિ ચાર અને ઓઘ તથા લોક સંજ્ઞા એમ છે સંજ્ઞાઓ ઉમેરતા દસ સંજ્ઞાઓ સર્વ સંસારી જીવોમાં હોય છે. આ સંજ્ઞાઓનો જીવ અભ્યાધિક અનુભવ કરે છે.
આ દસ સંજ્ઞાઓને એક વૃક્ષના દૃષ્ટાંતથી સમજીએ. વૃક્ષોને જળ, હવા, પ્રકાશનો આહાર હોય છે. વૃક્ષોમાં પાન વગેરેનો સંકોચ થાય છે તે ભય સંજ્ઞા છે. વેલ વૃક્ષને વીંટળાય છે તે પરિગ્રહ સંજ્ઞા છે. કોઈ વૃક્ષો માદાવૃક્ષ સાથે હોય તો ફળ આપે છે તે મૈથુન સંજ્ઞા છે. રક્ત જળકમળમાંથી હુંકાર નીકળે છે તે ક્રોધ સંજ્ઞા છે. રૂદતી નામની વેલ ઝરે છે તેવું કંપન છે તે માનસંજ્ઞા છે. લતાઓ ફળ ઢાંકી રાખે છે તે માયા સંજ્ઞા છે. જમીનમાં દટાયેલા ધન પર બીલ જેવા વૃક્ષ પોતાના મૂળ પાથરે છે તે લોભ સંજ્ઞા છે. રાત પડે કમળ સંકોચાય છે તે લોક સંજ્ઞા છે. વેલ વૃક્ષ પર પ્રયત્ન વગર ચઢે છે તે ઓઘસંજ્ઞા છે.
ઓઘસંજ્ઞા : મતિ જ્ઞાનાવરણના ક્ષયોપશમથી શબ્દ વિષયક સામાન્ય બોધ તે જ્ઞાનરૂપ ઓઘસંજ્ઞા છે. જેમ સદ્ગુરુના વચનનું શ્રવણ કરે પણ કંઈ સમજ ન હોય તે ઓઘસંજ્ઞા.
લોકસંજ્ઞા : કોઈ વાર વિશેષ બોધ થાય તે લોકસંજ્ઞા. સૌ કંઈ કરતા હોય ને પોતે તે પ્રમાણે ક્રિયા વગેરે કરે તે લોકસંજ્ઞા છે.
નરકમાં મૈથુન સંજ્ઞાવાળા થોડા, આહારસંશાવાળા સંખ્યાતગુણા, પરિગ્રહસંજ્ઞાવાળા સંખ્યાત ગુણા, તેનાથી વધુ ભયસંજ્ઞાવાળા છે. તિર્યંચમાં પરિગ્રહસંજ્ઞાવાળા ઓછા છે. મૈથુનસંશા, ભયસંજ્ઞા, આહારસંશા ઉત્તરો ઉત્તર સંખ્યાત ગુણા.
મનુષ્યમાં ભયસંજ્ઞાવાળા સૌથી થોડા છે તેનાથી આહાર સંજ્ઞા, પ્રશમરતિ
૧૭૯
સંજ્ઞાના વિશિષ્ટ પ્રકારો
સંજ્ઞાના વિAિ,