Shokshaka Prakarana Part 2

SR No.: 004834
Original Sutra Author: Haribhadrasuri
Author: Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Publication Year: 2000
Total Pages: 250
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Religion
File Size: 20 MB

Page 124

नैश्वयिकप्रत्याख्यानेऽपवादागाराद्यनङ्गीकारः
तान्येव त्याज्यान्यष्टौ चित्तान्याह
-> 'खेदे'त्यादि ।
खेदोद्वेगक्षेपोत्थानभ्रान्त्यन्यमुदुगाssसः । युक्तानि हि चित्तानि प्रबन्धतो वर्जयेन्मतिमान् ॥१४/३॥
(१) खेदः = पथि परिश्रान्तवत् पूर्वक्रियाप्रवृत्तिजनितं उत्तरक्रियाप्रवृत्तिप्रतिबन्धकं दुःखम् । (२) उद्वेगः | कष्टसाध्यताज्ञानजनितमालस्यं, यद्वशात् कायखेदाभावेऽपि स्थानस्थितस्यैव क्रियां कर्तुमजुत्साहो जायते, कुर्वाणोऽपि ततो न सुखं लभते । ( ३ ) क्षेपः = अन्तराऽन्तराऽन्यत्र चित्तन्यासः । (४) उत्थानं = चित्तस्याऽप्रशान्तवाहिता, | मदनप्रभृतीनामुद्रेकान्मदावष्टब्धपुरुषवत् । (५) भ्रान्तिः = अतस्मिंस्तद्ग्रहरूपा, शुक्तौ रजताध्यारोपवत् । ( ६ ) अन्यमुत् प्रकृतकार्याज्यकार्य प्रीतिः । (७) रुग् = रोगः पीडा भङ्गो वा । (८) आसङ्गः प्रकृतानुष्ठाने
=
कल्याणकन्दली
| इदञ्चाखण्डैकाकारपदार्थग्राहकशुद्धनिश्चयनयानुरोधेनोक्तम् । अत एवाष्टादशसहस्रशीलाङ्गरथोऽविकल एवाभ्युपगम्यते निश्चयेन, तद्वैकल्यस्याऽपि तद्भङ्ग एव पर्यवसानात् । निश्चयतो योगस्याखण्डचित्तपरिणामरूपतयैव नैश्चयिकप्रत्याख्यानात्मके सर्वविरति| प्रत्याख्यानेऽपवादाऽऽगारादिकं नैवाऽङ्गीक्रियते, अन्यथा तादृशाखण्डपरिणामसम्पादनानुकूलोत्साहभङ्गापातात् । कालग्रहणादिविधि|रण्येतादृक्षनिश्चयानुगृहीतव्यवहारनयेनावसेय इति दिक् ॥११४ / २ ||
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> मतिमान् खेदोद्वेगक्षेपोत्थानभ्रान्त्यन्यमुद्द्रुगास : युक्तानि हि चित्तानि प्रबन्धतो वर्जयेत् | || १४ | ३ || इयञ्च कारिका सार्धशतत्रयप्रमितसीमन्धरस्वामिस्तवनटिप्पणक - [१० / १२] योगभेदद्वात्रिंशिकावृत्ति - [द्वाद्वा. | १८/१२] योगदृष्टिसमुच्चयवृत्त्यादौ [गा. १६] समुद्धृता वर्तते ।
=
[१] खेदः पूर्वक्रियाप्रवृत्तिजनितं उत्तरक्रियाप्रवृत्तिप्रतिबन्धकं दुःखम् । न हि श्रान्ते शरीरे क्लान्ते च चेतसि सत्प्रवृत्त्यौपयिकं दार्द्धं सम्भवति । तद्विरहे च कथं प्रणिधानादिगर्भा सत्प्रवृत्तिः सम्भवेत् । यथोक्तं वाल्मीकेन रामायणे शरीरस्य भवेत् खेदः कस्तत् कर्म समाचरेत् <- [अरण्यकाण्ड-५०/१९] । ततश्च कृषिकर्मणि वारिवत् सत्कर्मणि | प्रणिधानमावश्यकमिति ध्वन्यते । स्थानस्थितस्यैव अविद्यमानाऽऽयासस्य, एवकारोऽयोगव्यवच्छेदार्थः । न सुखं लभते, | उत्साहस्य तत्कारणत्वात् । अनेन अनिर्वेदः परं सुखं [सुंदरकाण्ड - १२ / १०] इति वाल्मीकीरामायणवचनमपि
->
=
=
<
સ્વીકાર છે. જ્યારે નિશ્ચય નયના મતે અતિચાર હોતા જ નથી. કાં તો ધ્યાન કાં તો ધ્યાનભંગ. સદોષ ધ્યાન એ નિશ્ચય નયને માન્ય નથી. નિશ્ચય નયથી વસ્તુ અખંડ હોય છે, સખંડ નહિ. સખંડ વસ્તુ એ અવસ્તુ છે. નિરંશ-અખંડ-એકાકાર વસ્તુને માનનાર નિશ્ચય નયના મતે અતિચાર નથી, તેમ આગાર-અપવાદ-છૂટછાટ પણ નથી. માટે જીવનપર્યંત પ્રામાણિક પ્રણિધાનસ્વરૂપ સર્વવિરતિ દીક્ષાર્થીને ઉચ્ચરાવવામાં આવે છે ત્યારે સામાયિક સૂત્રમાં પણ કોઈ આગાર વગેરે રાખવામાં આવેલ નથી. જો આગાર-અપવાદછૂટછાટપૂર્વક ‘કરેમિ ભંતે' સૂત્ર સાધુને ઉચ્ચરાવવામાં આવે તો સર્વવિરતિપરિણામ-સર્વવિરતિપ્રણિધાન અખંડના બદલે સખંડ બની જવાથી સર્વવિરતિ = સર્વથા સર્વદા સર્વત્ર વિરતિપ્રણિધાન જ ખંડિત થઈ જાય. સર્વવિરતિપરિણતિ આત્મસાત્ થવાનો ઉલ્લાસ મંદ-હીન-નિસ્તેજ બની જાય. સાધુ ભગવંતો અપવાદમાર્ગે નદી ઉતરે ત્યારે પણ તેમનો સર્વપાપવિરતિપ્રણિધાન તો અખંડ જ હોય છે. તે વખતે વ્યવહાર ચારિત્રમાં અતિચાર લાગવા છતાં પણ નૈૠયિક સર્વવિરતિપરિણામધારા અખંડ-અસ્ખલિત જ રહે છે. નિરતિચાર-અખંડ-અભાગ એવા ધ્યાન યોગના પુરસ્કર્તા નિશ્ચય નયને અભિમુખ એવા વ્યવહાર નયથી પ્રદર્શિત અનુષ્ઠાન તરીકે કાલગ્રહણ, સજ્જાય પઠવવાની [સ્વાધ્યાયપ્રસ્થાપનની] વિધિ, કાલ પવેવવાની [કાલપ્રવેદનની] વિધિ વગેરે ગણી શકાય, डे बेनो अभ्यास-पासन-स्वीर डालमा पग योगोद्वहनमां [ लेगमां] साधु भगवंतो मेरे छे. इति दिक्. [१४/२]
છોડવા યોગ્ય તે જ આઠ અયોગીચિત્તને ગ્રંથકારથી બતાવે છે.
३१९
गाथार्थ :- बुद्धिशाणीचे पेह, उद्वेग, क्षेय, उत्थान, "आान्ति, 'अन्यमुद्द, रोग, आसंग होषोथी युक्त सेवा चित्तने प्रवासथी [ सानुबंध रीते] छोडवा ओले. [१४ / 3]
* आठ घोषने छोड़ी से *
Jain Education Intemational
टीडार्थ :[૧] ખેદ = માર્ગમાં થાકેલાની જેમ પૂર્વ ક્રિયાની પ્રવૃત્તિથી ઉત્પન્ન થયેલ એવું ઉત્તરકાલીન ક્રિયાની પ્રવૃત્તિમાં પ્રતિબંધક દુઃખ-થાક. [૨] ઉદ્વેગ =કષ્ટસાધ્યતાનું જ્ઞાન થવાથી ઉત્પન્ન થયેલ આળસ કે જેના કારણે કાયિક ખેદ ન હોવા છતાં સ્થાને બેઠા બેઠા જ ક્રિયાને કરવાનો અનુત્સાહ થાય છે અને કરવા છતાં પણ મજા ન આવે. [૩] ક્ષેપ = વચ્ચે વચ્ચે મન બીજે જાય. [૪] ઉત્થાન = કામ વગેરેના ઉદ્રેકથી-આવેગથી મત્ત થયેલ પુરુષની જેમ ચિત્તની અપ્રશાંતવાહિતા. [૫] ભ્રાન્તિ = છીપમાં ચાંદીના આરોપની જેમ તેના અભાવમાં તેનો ભ્રમ. અર્થાત્ ક્રિયામાં કર્યા કે ન કર્યાનો ભ્રમ. [૬] અન્ય મુદ્દે = પ્રસ્તુત કાર્યને મૂકી અન્ય કાર્યમાં પ્રીતિ. [૭] રોગ = ચિત્તની પીડા કે મનોભંગ. [૮] આસંગ = વિહિત એવા અન્ય અનુષ્ઠાનમાં જે પ્રેમ હોય તે કરતાં પ્રસ્તુત-વિવક્ષિત અનુષ્ઠાનમાં અતિઆસક્તિ. આ આઠ દોષથી યુક્ત એવા આઠ ચિત્તનો પ્રવાહથી-સાનુબંધ