________________
शतक १.-प्रश्नोत्थान.
भगवत्सुधर्मस्वामिप्रणीत भगवतीसूत्र.
आप्यु. केटलाक तो ( उपर कया प्रमाणे-जेम वज्र, ऋषभ अने नाराच एवणे विशेषणो संहननना कर्या-छे तेम नहीं परंतु ) "वज्र वगेरे विशेषणो हाडकानाज कर छे. नाराच एटले बे हाडकानो मर्कटबंध, तेना उपर ऋषभ एटले पाटो, तेना उपर वज्र एटले खीलि, आवा प्रकारना अस्थिसमूहुने वज्रर्षभनाराच संहनन कहे छे." उपर्युक्त उत्कृष्ट संहननवाळा होवा छतां निंद्य-खराब-वर्णवाळा पण होय ए प्रकारनी शंकाना निराकरणार्थ शास्त्रकार कहे छः-['कणयपुलयनिहसपम्हगोरे' त्ति] कनक (सोना) नो पुलक एटले लेश, तेनी निकष एटले कसोटी उपर कपेली रेखा, तथा कमलना केशरसम गौरवर्ण युक्त. वृद्धो गौरवर्ण,
आ प्रमाणे व्याख्या करे छ:-"कनकपुलकनिकषपक्ष्मगौर-कनक-सुवर्ण-नो, परंतु लोढानो नहीं; पुलक एटले सार (अतिशयवर्ण), तत्प्रधान जे निकष एटले रेखा तेनुं जे पक्ष्म एटले बहुपणुं (सांद्रपणुं) तेना जेवा गौर, अथवा कनकपुलकनिकषपक्ष्मगौर-दुत (पीगळीगयेल ) सुवर्णन जे पुलक एटले बिंद, जे तेनी समान निकष (वर्ण) थी छे ते, तथा अहीं प्रस्तावथी [ 'पम्ह'त्ति] पद्म एटले केशरा, तेनी सदृश गौर. आ प्रमाणे सुंदर वर्णवाळा होवा छतां विशिष्ट चारित्ररहित पण होय, ए प्रमाणे उद्भूत थती शंकाना निरास माटे शास्त्रकार कहे छे के:
१५. 'उग्गतवे'त्ति उपम्-अप्रधृष्यम् , तपोऽनशनादि यस्य स उग्रतपाः, यदन्येन प्राकृतपुंसा न शक्यते चिन्तयितुमपि तद्विधेन तपसा युक्त इत्यर्थः. 'दित्ततवे'त्ति दीप्तं जाज्वल्यमानदहन इव कर्मवनगहनदहनसमर्थतया ज्वलितम् , तपो धर्मध्यानादि यस्य स तथा. 'तत्ततवे'त्ति तप्तं तपो येनासौ तप्ततपाः, एवं हि तेन तत् तपस्तप्तं येन कर्माणि संताप्य तेन तपसा स्वात्माऽपि तपोरूपः संतापितः, यतोऽन्यस्याऽस्पृश्यमिव जातमिति. 'महातवे'त्ति आशंसादोषरहितत्वात् प्रशस्ततपाः. 'ओराले'त्ति भीमः,-उग्रादिविशेषणविशिष्टतपस्करणात् पार्श्वस्थानामल्पसत्त्वानां भयानक इत्यर्थः, अन्ये त्वाहुः-“ओराले ति उदारः प्रधानः". 'घोरे'त्ति निघृणः,-परीषहेन्द्रियादिरिपुगणविनाशमाश्रित्य निर्दय इत्यर्थः. अन्ये तु "आत्मनिरपेक्षं घोरम्" आहुः. 'घोरगुणे'त्ति घोरा अन्यैर्दुरनुचरा गुणा मूलगुणादयो यस्य स तथा. 'घोरतवस्सि'त्ति घोरस्तपोभिस्तपस्वीत्यर्थः, 'घोरबंभचेरवासित्ति घोरं दारुणम्-अल्पसत्त्वैर्दुरनुचरत्वाद् यद् ब्रह्मचर्य तत्र वस्तुं शीलं यस्य स तथा. 'उच्छूढसरीरे'त्ति उच्छूढम्-उज्झितमिवोज्झितं शरीरं येन तत्संस्कारत्यागात् स तथा. 'सखित्तविउलतेयलेस्से'त्ति संक्षिप्ता शरीरान्तीनत्वेन हखतां गता, विपुला विस्तीर्णा अनेकयोजनप्रमाणक्षेत्राश्रितवस्तुदहनसमर्थत्वात् , तेजोलेश्या विशिष्टतपोजन्यलब्धिविशेषप्रभवा तेजोज्वाला यस्य स तथा. मूलटीकाकृता तु 'उच्छूढसरीरसंखित्तविउलतेयलेस्से'त्ति कर्मधारयं कृत्वा व्याख्यातमिति. 'चोईसपुचि'त्ति चतुर्दश पूर्वाणि विद्यन्ते यस्य, तेनैव तेषां रचितत्वाद् असौ चतुर्दशपूर्वी, अनेन तस्य श्रुतकेवलितामाह. स चावधिज्ञानादिविकलोऽपि स्यादत आहः-'चउनाणोवगए'त्ति केवलज्ञानवर्जज्ञानचतुष्कसमवित इत्यर्थः. उक्तविशेषणद्वययुक्तोऽपि कश्चिद् न समग्रश्रतविषयव्यापिज्ञानो भवति, चतुर्दशपूर्वविदां षट्रस्थानकपतितत्वेन श्रवणादित्यत आहः-'सव्वक्खरसंनिवाइ'त्ति सर्वे च तेऽक्षरसंनिपाताश्च तत्संयोगाः, सर्वेषां वा अक्षराणां संनिपाताः सर्वाक्षरसंनिपाताः, ते यस्य ज्ञेयतया सन्ति स सर्वाक्षरसंनिपाती; श्रव्याणि वा श्रवणसुखकारीणि अक्षराणि, सांगत्येन नितरां वदितुं शीलमस्येति श्रव्याक्षरसंनिवादी, स चैवंगुणविशिष्टो भगवान् विनयराशिरिव साक्षादिति कृत्वा शिष्याचारत्वाच्च 'समणस्स भगवओ महावीरस्स अदूरसामंते' विहरतीति योगः, तत्र दूरं च विप्रकृष्टम् , सामन्तं च संनिकृष्टम् , तनिषेधाद् अदूरसामन्तम् , तत्र नातिदूरे, नातिनिकटे इत्यर्थ:. किंविधः संस्तत्र विहरति! इत्याहः-'उड़जाणु'त्ति ऊचे जानुनी यस्यासौ ऊर्ध्वजानुः-शुद्धपृथिव्यासनवर्जनाद् औपग्राहिकनिषद्याया अभावाच उत्कुटुकासन इत्यर्थः. 'अहोसिरे'त्ति अधोमुखः-नोचं तिर्यग् वा विक्षिप्तदृष्टिः, किंतु नियतभूभागनियमितदृष्टिरिति भावः. 'झाणकोहोवगए'त्ति ध्यानं धर्मम, शुक्लं वा; तदेव कोष्ठः कुशूलो ध्यानकोष्ठस्तमुपगतस्तत्र प्रविष्टो ध्यानकोष्ठोपगतः, यथाहि कोष्ठके धान्यं प्रक्षिप्तमविप्रसृतं भवति, एवं स भगवान् ध्यानतोऽविप्रकीर्णेन्द्रियान्तःकरणवृत्तिरिति. 'संजमेणं'ति संवरेण, 'तवस'त्ति अनशनादिना, 'च'शब्दः समुच्चयार्थो लुप्तोऽत्र द्रष्टव्यः. संयम-तपोग्रहणं चानयोः प्रधानमोक्षाङ्गत्वख्यापनार्थम् , प्रधानत्वं च संयमस्य नवकर्मानुपादानहेतुत्वेन, तपसश्च पुराणकर्मनिर्जरणहेतुत्वेन; भवति चाभिनवकर्मानुपादानात् पुराणकर्मक्षपणाच सकलकर्मक्षयलक्षणो मोक्ष इति. 'अप्पाणं भावेमाणे विहरई' त्ति आत्मानं वासयंस्तिष्ठतीत्यर्थः.
१५. [उग्गतवे'त्ति] उग्रतप-अनशन आदि उग्रतपयुक्त, अर्थात् अन्य जन जेनुं चिंतवन करवाने पण अशक्त होय तेवा तपने आचरनारा, ['दित्ततवे'त्ति उग्रतपः दीहतप. दीप्ततपा-कर्मरूपि गहन वनने भस्मसात् करवाने समर्थ होवाथी जाज्वल्यमान अग्निसम दीप्त एटले ज्वलित, धर्मध्यानादि तपयुक्त, [ 'तत्ततवे'त्ति] तप्ततप. तप्ततपा-जेणे तप तप्युं छे ते तप्ततप, तेओ (गौतमस्वामी) एवं तप तप्या के जेथी कर्मोने संतपावी तपस्वरूप आत्माने पण संतपाब्यो, तेथी अन्य
१. 'पूर्व' शब्दपरिचयस्त्वेवम्:-पूर्वाणि चतुर्दशापि पूर्वगते. १६०. उत्पादपूर्वमग्रायणीयमथ वीर्यतः प्रवादं स्यात् , अस्तानात् सत्यात् तदात्मनः कर्मणश्च परम्. १६१. प्रत्याख्यानं विद्याप्रवाद-कल्याणनामधेये च. प्राणावायं च क्रियाविशालमथ लोकबिन्दुसारमिति. १६२. सर्वाङ्गेभ्यः पूर्व तीर्थकरैरभिहितलात् पूर्वाणि, तानि यथा-सर्वद्रव्याणां पर्यायाणां चोत्पादप्रज्ञप्तिहेतुरुत्पादम्. १. सर्वद्रव्याणां पर्यायाणां सर्वजीवविशेषाणां च अग्रं परिमाणं वर्ण्यते यत्र तद् अग्रायणीयम्. २. जीवानामजीवानां च सकर्मेतराणां वीर्य प्रवदति वीर्यप्रवादम्. ३. अस्तीति नास्तेरुपलक्षणम्, ततो यलोके यथाऽस्ति, यथा वा नास्ति; अथवा स्याद्वादामिप्रायेण तदेवाऽस्ति नास्तीति प्रवदति अस्तिनास्तिप्रवादम्. ४. मतिज्ञानादिपञ्चकं सभेदं प्रवदतीति ज्ञानप्रवादम्. ५. सत्यं संयमः, सत्यवचनं वा; तत् सभेदं सप्रतिपक्षं च यत् प्रवदति तत् सत्यप्रवादम्. ६. नयदर्शनैरात्मानं प्रवदति आत्मप्रवादम्. ७. ज्ञानावरणाद्यष्टविधं कर्म प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशादिभेदरन्यैश्चोत्तरभेदभिन्न प्रवदति कर्मप्रवादम्. ८.१६१. सर्वप्रत्याख्यानखरूपं प्रवदति प्रत्याख्यानप्रवादम् , तदेकदेशः प्रत्याख्यानम्, भीमवत्. ९. विद्यातिशयान् प्रवदति विद्याप्रवादम्. १०. कल्याणफलहेतुलात् कल्याणम्, अवन्ध्यमिति चोच्यते. ११. आयुः प्राणविधानं सर्वे सभेदम्, अन्ये च प्राणा वर्णिता यत्र तत् प्राणावायम्. १२. कायिक्यादयः संयमाद्याश्च क्रिया विशाला सभेदा यत्र तत् क्रियाविशालम्. १३. इह लोके श्रुतलोके वा बिन्दुरिवाऽक्षरस्य सर्वोत्तमं सर्वाक्षरसंनिपातपरिनिष्ठितत्वेन लोकबिन्दुसारम्. १४. १६२.-अभिधान. (य. ग्रं-पृ-१०५-६):-अनु.
२. वुड्डी वा हाणी वा अर्णत-असंख-संखभागेहिं, वत्थूण संख-असंख-अणंतगुणणेण य विहेया.-प्रवचनसारोद्धारे, २६. द्वारे ४३२ गाथा. षट् स्थानकानि चेमानिः-१. अनंतभाग, २. असंख्यभाग, ३. संख्यातभाग १. संख्यातगुण, २. असंख्यातगुण, ३. अनन्तगुणः-अनु.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org