________________
२२
श्रीरायचन्द्र-जिनागमसंग्रहे
शतक १.-प्रश्नोत्थान.
मार्गदय.
शरणदय. धर्मदेशक.
धर्मसारथि.
धर्मवर चातुरंत
चक्रवर्ती
भगवान् चारित्रधर्माङ्गानां संयमा-ऽऽत्म-प्रवचनाख्यानां रक्षणोपदेशाद् धर्मसारथिर्भवतीति. तीर्थान्तरीयमतेनान्येऽपि धर्मसारथयः सन्तीति वि. शेषयन्नाहः-'धम्मवरचाउरतचक्कवहित्ति त्रयः समुद्राः, चतुर्थश्च हिमवान्, एते चत्वारोऽन्ताः पृथिव्यन्ताः; एतेषु स्वामितया भवतीति चा: तुरन्तः, स चासौ चक्रवर्ती चं चातुरन्तचक्रवर्ती, वरश्चासौ चातुरन्तचक्रवर्ती च वरचातुरन्तचक्रवर्ती राजातिशयः, धर्मविषये वरचातुरन्तचक्रवर्ती धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती. यथाहि-पृथिव्यां शेषराजातिशायी वरचातुरन्तचक्रवर्ती भवति, तथा भगवान् धर्मविषये शेषप्रणेतृणां मध्ये सातिशयत्वात् तथोच्यत इति. अथवा, धर्म एव वरमितरचक्रापेक्षया, कपिलादिधर्मचक्रापेक्षया वा; चातुरन्तं दानादिभेदेन चतुर्विभागम, चतसृणां वा नर-नारकादिगतीनामन्तकारित्वाच्चतुरन्तम् । तदेव चातुरन्तं यच्चकं भावाऽरातिच्छेदात्, तेन वर्तितुं शीलं यस्य स तथा. एतच्च धर्मदेशकत्वादिविशेषणकदम्बकं प्रकृष्टज्ञानादियोगे सति भवति; इत्याहः
७. मग्गदये ति] मार्गदय-परमपद-मोक्षरूप नगरना सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्ररूप मार्गने आपनार होवाथी भगवंत मार्गदय छे. जेम लोकने विधे, चक्षु उघाडी अने मार्ग बतावी चौरादिवडे लुटायेला लोकोने उपद्रवरहित स्थाने पहोंचाडनार परमोपकारी थाय छे, तेम भगवंत पण परमोपकारी छे; एम बतावता शास्त्रकार कहे छे:-['सरणदए'त्ति] शरणदय-नाना प्रकारना उपद्रवोथी दुःखी थयेल जीवने शरण-रक्षास्थान एटले परमार्थथी निर्वाणने आपे ते शरणदय कहेवाय. भगवंतनुं शरणदायकपणुं धर्मदेशनावडे ज छे तेथी कहे छः–'धम्मदेसए'त्ति धर्मदेशक-श्रुत अने चारित्ररूप धर्मने देखाडनार होवाथी भगवंत धर्मदेशक छे. [धम्मदए] ए, पाठांतर छे. तेनो अर्थ चारित्ररूप धर्मने आपनार होवाथी भगवंत धर्मदय छे. धर्मदेशक तो (धर्मप्रवर्तकपणावडे नहीं पण) मात्र धर्मनी देशनावडे कहेवाय छे; माटे कहे छ:-['धम्मसारहि'त्ति धर्मरूप रथना प्रवर्तक होवाथी भगवंत सारथिसमान छे. जेवी रीते सारथि रथY, रथमां बेसनारनुं अने रथने लइ जनार घोडाओनुं रक्षण करे छे, तेम भगवंत पण चारित्र धर्मना संयम, आत्मा अने प्रवचन (आगम) रूप अंगोना रक्षणनो उपदेश करनार होवाथी धर्मसारथि छे. अन्यमतावलंबिओना मते बीजा पण धर्मसारथिओ छे; माटे तेओधी भगवंतनी विशेषता दर्शावता शास्त्रकार कहे छः ['धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टि'त्ति धर्मवरचातुरंतचक्रवर्ती-त्रण समुद्रो अने चोथो हिमाचल ए चार पृथ्वीना छेडा छे ते चारे छेडाओमां जे स्वामी होय ते 'चातुरंत' कहेवाय. चातुरंतरूप जे चक्रवर्ती ते चातुरंत चक्रवर्ती. वर-श्रेष्ठ-जे चातुरंत चक्रवर्ती ते वरचातुरंतचक्रवर्ती-आतिशयिक राजा; भगवंत धर्मने विषे वरचातुरंतचक्रवर्तिसमान होवाथी धर्मवरचातुरंतचक्रवर्ती कहेवाय. जेवी रीते पृथ्वीने विषे वरचातुरंतचक्रवर्ती शेष-बीजा-राजाओ करता अतिशयवंत होय छे तेम भगवंत पण बधा धर्मप्रणेताओमां अतिशयवंत छे माटे ज 'धर्मवरचातुरंतचक्रवर्ती' कहेवाय छ; अथवा धर्मरूप वर एटले बीजा चक्र करतां, वा कपिल वगेरेना धर्मचक्र करतां श्रेष्ठ, चातुरंत-दान वगेरे भेदवडे चार प्रकारनु, अथवा नारक वगेरे चारगतिनुं अंत-नाश-करनालं, भाव-आंतर-शत्रुनुं उच्छेदक होवाथी जे चक्र, ते चक्रवडे वर्तवाना स्वभाववाला जे ते धर्मवरचातुरंतचक्रवर्ती ए 'धर्मदेशक' वगेरे विशेषणोनो झुमखो प्रकृष्ट ज्ञान वगेरेनो योग होय त्यारे घटे छे; माटे कहे छे:
८. 'अप्पडियवरनाण-दसणधरे'त्ति अप्रतिहते कट-कुट्यादिभिरस्खलिते, अविसंवादके वा; अत एव, क्षायिकत्वाद वा वरे प्रधानो ज्ञान-दर्शने केवलाख्ये विशेष-सामान्यबोधात्मके धारयति यः स तथा. छद्मवानप्येवंविधसंवेदनसंपदुपेतः कैश्चिदभ्युपगम्यते, स च मिथ्योपदेशित्वाद् नोपकारी भवतीति निश्छमताप्रतिपादनायाऽस्याऽऽह, अथवा कथमस्याऽप्रतिहतसंवेदनत्वं संपन्नम् !, अत्रोच्यते, आवरणाभावात्. एतमेवास्याऽऽवेदयन्नाहः-'विअट्टछउमे' ति व्यावृत्तं निवृत्तम्-अपगतम्, छद्म-शठत्वम्, आवरणं वा यस्यासौ व्यावृत्तच्छमा. छद्माभावश्चास्य रागा. दिजयाद् जात इत्यत आह:-'जिणे'त्ति जयति-निराकरोति, राग-द्वेषादिरूपानरातीनिति जिनः. रागादिजयश्वास्य रागादिस्वरूप-तज्जयोपायज्ञानपूर्वक एव भवतीत्येतदस्याह:-'जाणए' ति जानाति छानस्थिकज्ञानचतुष्टयनेति ज्ञायकः. 'ज्ञायकः' इत्यनेनास्य स्वार्थसंपत्युपाय उक्तः, अधुना तु स्वार्थसंपत्तिपूर्वकं परार्थसंपादकत्वं विशेषणचतुष्टयेनाहः-'बुद्धे 'त्ति बुद्धो जीवादितत्त्वं बुद्धवान्. तथा, 'बोहए'त्ति जीवादितत्त्वस्य परेषां बोधयिता. तथा, 'मुत्तेति मुक्तो बाह्याभ्यन्तरग्रन्थिबन्धनेन मुक्तत्वात्. तथा, 'मोयए'त्ति परेषां कर्मबन्धनाद् मोचयिता.
कपिलादिकनुं
चक्र.
अप्रतिहतवरशान
दर्शनधर.
असत्योपदेशकछवस्थ. व्यावृत्तछमा.
८. ['अप्पडिहयवरनाण-दसणधरे'त्ति] अप्रतिहत-कट, कुटी वगेरे वडे अस्खलित अर्थात् कट-सादडी अने कुटी प्रभृति पदार्थोनुं व्यवधान होवा छतां पण तेनी पाछलना पदार्थोने जाणनार, अथवा विसंवादरहित, विसंवादरहित होवाथी अथवा क्षायिक होवाथी वर श्रेष्ठ, विशेषबोध अने सामान्यबोधरूप 'केवल' ए नामवाळां जे ज्ञान अने दर्शन ते बन्नेने धारण करवावाळा होवाथी भगवंत अप्रतिहतज्ञान-दर्शनधर छे. कोइ अन्यमतिओ छद्मस्थने पण उपर्युक्त ज्ञानसंपत्तिसहित माने छे, परंतु ते (छद्मस्थ) असत्योपदेशक होवाथी उपकारी थतो नथी; माटे शास्त्रकार भगवंतना छमरहितपणा प्रतिपादन करवा कहे छे, अथवा भगवंतने अप्रतिहत ज्ञान शाथी उत्पन्न थयु तो कहे छे के, आवरण-ज्ञानावरणीय-नो अभाव थवाथी भगवंतने अप्रतिहत ज्ञान थयु छे अने ए ज आवरणना अभावने दर्शावता शास्त्रकार कहे छे:-[विअदृछउमे त्ति] व्यावृत्तच्छमाजेओनुं छद्म-शठपणुं-अथवा आवरण व्यावृत्त-गयेलं-छे एवा भगवंत होवाथी 'व्यावृत्तच्छद्मा' विशेषण आप्यु छे. रागादिनो जय करवाथी भगवंतने . छानो अभाव थयो छे; माटे कहे छेः 'जिणे'त्ति] राग अने द्वेषादिरूप शत्रुने जिते ते 'जिन' कहेवाय. रागवगेरेनुं स्वरूप जाणवाथी अने तेना-रागादिना-जयना उपायोना ज्ञानपूर्वक ज रागादिनो जय थाय छे, माटे भगवंतने पण ए रागादिना स्वरूपनुं ज्ञान अने तेना जयना उपायोनुं ज्ञान दर्शावता कहे छे:-[जाणए'त्ति छद्मस्थावस्थानां चार ज्ञानवडे जाणनारा ते ज्ञायक. 'ज्ञायक' ए विशेषणद्वारा भगवंतनी स्वार्थसंपत्तिनो उपाय करो. हवे स्वार्थ संपत्तिपूर्वक भगवंतनी परार्थ संपादकता चार विशेषणो द्वारा कहे छः-['बुद्धे'त्ति' जीवादितत्त्वना जाणनारा तथा, [बोहए'ति] बीजाओने जीवादितत्त्वनो बोध पमाडनार तथा, 'मुत्ते'त्ति] बाय अने आंतरिक प्रन्थि-परिग्रह-रूप बंधनथी मूकाएला, तथा, ['भोयए'त्ति ते परिग्रहरूप बंधनथी बीजाओने मुकावनार.
जिन.
शायक.
बुख. बोधक. मु-त-मोचक.
१. खार्थमा 'अण्' प्रत्यय आववाथी 'चतुरंत' शब्द उपरथी 'चातुरंत' शब्द बने छे.-श्रीअभयदेव.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org