________________
शतक १.-प्रश्नोत्थानः
भगवत्सुधर्मस्वामिप्रणीत भगवतीसूत्र.
२१
पुरुषसिंह अर्थात् पुरुषोने विषे शौर्यादि गुणोवडे जे सिंहसमान होय ते पुरुषसिंह कहेवाय. लोकोए सिंहने विषे अत्युत्कृष्ट शौर्य स्वीकार्य छे, जेथी शौर्यने अंगे सिंहनी उपमा आपी. भगवंतने बालपणने विषे शत्रुरूपदेवे बीवराव्या छतां बीना न हता तथा देवतुं प्रवर्धमान-लांबु थ]-शरीर वज्र- शौर्य. समान कठिन मुठिना प्रहारनी प्रहतिथी कुब्ज-कुबडु-करी दीधैं हतुं जेथी तेमनुं शूरपणुं प्रकट छे; तथा ['पुरिसवरपुंडरीए'त्ति] पुरुषवरपुंडरीक- पुरुषवरवर एटले उत्तम, पुंडरीक एटले हजार पांखडीवाळु सफेद कमल, आ उपरथी जे पुरुष धवलकमलसमान होय ते पुरुषवरपुंडरीक. सर्व अशुभ मल- पुंगरीक. रहित होवाथी तथा सकल शुभ अनुभाववडे शुद्ध होवाथी भगवंत पण कमलनी पेठे श्वेत छे. जेथी तेनी साथे उपमा आपी; अथवा पुरुष एटले पोताना सेवकरूप जीवो, तेना संतापरूप तापने निवारण करवामां समर्थ होवाथी तथा शोभानुं कारण होवाथी वरपुंडरीक-श्रेष्ठ छत्र-नी समान भगवंत छे, जेथी तेमने पुरुषवरपुंडरीक कया. [ 'पुरिसवरगंधहत्थि'त्ति ] पुरुषवरगन्धहस्ती श्रेष्ठ गन्धहस्तिनी समान जे पुरुष ते पुरुष ज पुरुषवरगन्धहस्ती पुरुषवरकहेवाय. जेम गंधहस्तिना गंधवडे बीजा बधा हाथीओ नाशी जाय छे, तेम भगवंतना पण ते देशोना विहारवडे ईति अनाज वगेरेने नुकशानकारक गंधहस्ती. घणा उंदर, तीड वगेरे प्राणीनी उत्पत्ति, परचक्र-बीजा राज्यनो भय, दुर्भिक्ष-दुकाळ, डमर-लुटफाट वगेरे विप्लव अने मरकी वगेरे दुरितो नष्ट थाय छे; माटे भगवंत पण पुरुषवरगंधहस्ती कहेवाय. आ प्रमाणे 'पुरुषसिंह, पुरुषवरपुंडरीक अने पुरुषवरगंधहस्ती' आ त्रण उपमावडे भगवंत पुरुषोत्तम छे. भगवंत केवल पुरुषोत्तम ज नथी किंतु लोकना नाथ होवाथीलोकोने विषे पण उत्तम छे माटे कहे छः-['लोगणाहे'त्ति] लोकनाथ-संज्ञिभव्य लोकनाय. प्राणिओना स्वामी. “योग अने क्षेम करनार ते नाथ" एवं वचन होवाथी भगवंत पण संज्ञिभव्य प्राणिओना योग अने क्षेमकारी होवाथी नाथ छे,(लोकन) योग-अप्राप्त जे सम्यग्दर्शनादि तेनी प्राप्ति-कराववाथी तथा क्षेम-प्राप्त थयेल सम्यग्दर्शनादिना परिपालन-थी भगवंत योगक्षेमकारी छ. लोकनाथपणुं पण यथावस्थित वस्तुसमूहने प्रदीपन करवाथी ज छे; तेथी कहे छेः--
६. 'लोगपईवे'त्ति लोकस्य विशिष्टतिर्यग्-नरा-ऽमररूपस्य,आन्तरतिमिरनिराकरणेन प्रकृष्टप्रकाशकारित्वात् प्रदीप इव प्रदीपः. इदं विशेषणं द्रष्ट्रलोकमाश्रित्योक्तम्. अथ दृश्यलोकमाश्रित्याह:-'लोगपज्जोयगरे'त्ति लोकस्य–लोक्यत इति लोकः,अनया व्युत्पत्त्या लोकालोकस्वरूपस्य समस्तवस्तुस्तोमस्वभावस्याऽखण्डमार्तण्डमण्डलमिव निखिलभावस्वभावावभासनसमर्थकेवलालोकपूर्वकप्रवचनप्रभापटलप्रवर्तनेन प्रद्योतं प्रकाशं करोतीत्येवंशीलो लोकप्रद्योतकरः. उक्तविशेषणोपेतश्च मिहिर-हरि-हर-हिरण्यगर्भादिरपि तत्तीर्थिकमतेन भवतीति कोऽस्य विशेषः' ? इत्याशङ्कायां तद्विशेषाभिधानायाहः-'अभयदए'त्ति न भयं दयते ददाति प्राणापहरणरसिकेऽप्युपसर्गकारिणि प्राणिनीत्यभयदयः, अभया वा सर्वप्राणिभयपरिहारवती दया अनुकम्पा यस्य सोऽभयदयः. हरि-हर-मिहिरादयस्तु नैवमिति विशेषः, न केवलमसावपकारिणाम्, तदन्येषां वाऽनर्थपरिहारमात्रं करोति; अपि त्वर्थप्राप्तिमपि करोतीति दर्शयन्नाहः-'चक्खुदये'त्ति चक्षुरिव चक्षुः श्रुतज्ञानं शुभाऽशुभार्थविभागोपदर्शकत्वात्. यदाहः-"चक्षुष्मन्तस्त एवेह ये श्रुतज्ञानचक्षुषा, सम्यक् सदैव पश्यन्ति भावान् हेयेतरान् नराः." तद् दयत इति चक्षुर्दयः. यथाहि लोके कान्तारगतानां चौरविलुप्तधनानां बद्धचक्षुषां चक्षुरुद्धाटनेन चक्षुर्दत्त्वा वाञ्छितमार्गदर्शनेनोपकारी भवति, एवमयमपि संसारारण्यवर्तिनां रागादिरिपुविलुप्तधर्मधनानां कुवासनाऽऽच्छादितसजज्ञानलोचनानां तदपनयनेन श्रुतचक्षुर्दत्त्वा निर्वाणमार्ग यच्छन्नुपकारी; इति दर्शयन्नाहः
६. ['लोगपईवे'त्ति] लोकप्रदीप-तिर्यंच, नर अने अमररूप विशिष्ट लोकना आंतर अंधकारने दूर करी प्रकृष्ट प्रकाशना करनार होवाथी प्रदीपसमान. लोकप्रदीप. आ विशेषण देखनार लोकने आश्रीने कर्दा. हवे दृश्य-देखाय एवा-लोकने आश्रीने विशेषण कहेछ:-[ 'लोगपज्जोयगरे'त्ति ] लोकप्रद्योतकर-जे लोकप्रद्योतकर. देखाय ते लोक.' ए प्रमाणे 'लोक' शब्दनी व्युत्पत्तिअनुसारे लोकने एटले सकलवस्तुसमूहरूप लोकालोकस्वरूपने अखंड, सूर्यमंडलनी पेठे बधा पदार्थोना खभावनो प्रकाश करवामां समर्थ केवलज्ञानरूप आलोकपूर्वक प्रवचनप्रभासमूहने प्रवर्ताववाथी प्रद्योतने एटले प्रकाशने करवाना . स्वभाववाळा भगवंत होवाथी 'लोकप्रद्योतकर' विशेषण आप्यु. उक्त विशेषणयुक्त तो सूर्य, हरि, हर अने ब्रह्मा वगरे पण, तेओना अनुयायिओने अनुसारे छ, तो तेओथी भगवंतनी शी विशेषता छ ? आ प्रमाणे आशंका थये छते शास्त्रकार तेओ-हरिहरादि-थी भगवंतनी विशेषता दर्शाववा कहे छ:['अभयदए'त्ति] अभयदय-प्राणनो नाश करवामां रसिक तथा उपसर्गोने करवावाळा प्राणिओने पण भय न आफ्नार होवाथी भगवंत 'अभयदय' छ; अथवा अभयदय, अभया एटले सर्वप्राणिओना भयर्नु परिहरण करवावाळी दया-अनुकंपा-छ जेने एवा भगवंत छे. 'अभयदय' आ विशेषणथी युक्त हरि, हर तथा सूर्य न भगवंतनी होवाथी तेओथी भगवंतनी विशेषता छे. भगवंत अपकारिना तथा तेथी अन्य प्राणिओना अनर्थनो परिहार मात्र ज करे छ एटलं ज नहीं, पण तेओने विशेषता.. पदार्थनी प्राप्ति पण करे छ अर्थात् भगवंतद्वारा ते जीवो पदार्थनी प्राप्ति पण करे छ; माटे शास्त्रकार कहेछेः-[ 'चक्खुदये'त्ति ] चक्षुर्दय.--- चक्षुर्दय, शुभाशुभपदार्थना विभागने दर्शावनारु होवाथी श्रुतज्ञान चक्षुसमान छे; कह्यु छ केः-"ते ज मनुष्यो आंखवाळा कहेवाय छे, के जेओ श्रुतज्ञानरूप नेत्रवडे हेय अने इतर-हेयथी जुदा-उपादेयादि-पदार्थोने निरंतर ज सारी रीते जुवे छे.” ते श्रुतज्ञानरूप चक्षुना आफ्नार होवाथी भगवंत पण चक्षुर्दय कहेवाय. अटवीने विषे आवेला, चोरोवडे लुटाइ गयेल धनवाळा अने पाटावडे 'जेमनी आंखो बांधी दीधी छे एवा मनुष्योने चक्षु आपी--पाटा छोडी-- चक्षु उघाडी इष्टमार्ग बतावनार जेवी रीते लोकमां उपकारी गणाय छे, तेवी रीते आ भगवंत पण, संसाररूप अरण्यने विपे रहेला , रागादि शत्रुओवडे जेओनुं धर्मरूप धन लुटाइ गयुं छे, जेओनां सद्ज्ञानरूप लोचनो दुष्टवासनाओवडे ढंकाइ गया छे, तेओने हठावी-कुवासनारूप पाटा दूर करी-श्रुतज्ञानरूप चक्षु आपी निर्वाणरूप इष्टमार्गने आपता-बतावता(एवा भगवंत पण ) उपकारी छे; ए प्रमाणे दर्शावता शास्त्रकार कहे छे:
७. 'मग्गदयेत्ति मार्ग सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्रात्मकं परमपदपुरपथं दयत इति मार्गदयः. यथाहि-लोके चक्षुरुद्धाटनम्, मार्गदर्शनं च कृत्वा चौरादिविलुप्तान् निरुपद्रवं स्थान प्रापयन् परमोपकारी भवतीत्येवमयमपीति दर्शयन्नाहः-'सरणदये'त्ति शरणं त्राणम्-नानाविधोपद्रवोपद्रुतानां तद्रक्षास्थानम् ,तच्च परमार्थतो निर्वाणम् । तद् दयते इति शरणदयः. शरणदायकत्वं चास्य धर्मदेशनयैव इत्यत आह:-'धम्मदेसए'त्ति धर्मे 'श्रुतचारित्रात्मकं देशयतीति धर्मदेशकः. 'धम्मदए'त्ति पाठान्तरम्. तत्र च धर्म चारित्ररूपं दयत इति धर्मदयः. धर्मदेशनामात्रेणाऽपि धर्मदेशक उच्यत इत्यत आहः-'धम्मसारहि'त्ति धर्मरथस्य प्रवर्तकत्वेन सारथिरिव धर्मसारथिः. यथा रथस्य सारथी रथम् , रथिकम् , अश्वांश्च रक्षति, एवं
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org