________________
शतक २.-उद्देशक ४.
इंद्रियो केटली छ ?-पांच.-स्पर्शइंद्रिय.-रसइंद्रिय.-घाणइंद्रियः-नेत्रइंद्रिय.-कर्णइंद्रिय.-पशापना सूत्रनो इंद्रियसंबंधी प्रथम उद्देशक.-दियोना भेदो.. इंद्रियोनो भाकार.-द्रियोनी जाडाइ-इंद्रियोनो विषय वगेरे.
- २३.५०-कणं भंते । इंदिया पन्नत्ता ?
२३. प्र.----हे भगवन् ! केटली इंद्रियो कही छे! २३. उ०-गोयमा ! पंच इंदिया पण्णत्ता, तं जहाः-पढ- २३. उ०-हे गौतम ! पांच इंद्रियो कही छे. ते आ प्रमाणे:मिल्लो इंदियउद्देसओ नेयव्वो, संठाणं, बाहलं, पोहत्त, जाव-अलोगो. स्पर्श (चामडी) वगेरे. अहीं प्रज्ञापना सूत्रमा कहेलो इंद्रिय संबंधी इंदियउद्देसो.
उद्देशक कहेवो. तथा तेमां कह्या प्रमाणे इंद्रियोनो घाट, जाडाइ अने पहोळाइ पण कहेवी. तथा यावत्-अलोक सुधीना विवेचनवाळो आखो इंद्रियउद्देशक कहेवो.
भगवंतसुहम्मसामिपणीए सिरीभगवईसुत्ते बीए सये चउत्थो उद्देसो सम्मत्तो. १. तृतीयोदेशके नारका उक्ताः, ते च पञ्चेन्द्रियाः, इति इन्द्रियप्ररूपणाय आह चतुर्थोदेशकः. तस्य च आदिसूत्रम्-'कइ ण' इत्यादि. 'पढामिल्लो इंदियउद्देसओ नेयव्योति प्रज्ञापनायामिन्द्रियपदाभिधानस्य पञ्चदशपदस्य प्रथम उद्देशकोऽत्र नेतव्योऽध्येतव्यः. तत्र च द्वारगाथा"संठीणं बाहलं पोहत्तं कइपएस ओगाढे, अप्पाबहु पुट्ठ-पविट्ठ विसय अणगार आहारे". इह च सूत्रपुस्तकेषु द्वारत्रयमेव लिखितम् शेषास्तु तदर्था 'यावत्' शब्देन सूचिताः. तत्र संस्थानं श्रोत्रादीन्द्रियाणां वाच्यम् , तच्चेदम्-श्रोत्रेन्द्रियं कदम्बपुष्पसंस्थितम्. चक्षुरिन्द्रियं मसूरक-चन्द्रसंस्थितम्-मसूरकमासनविशेषः, चन्द्रः शशी, अथवा मसूरचन्द्रो धान्यविशेषदलम् . घाणेन्द्रियम् अतिमुक्तकचन्द्रकसंस्थितम्अतिमुक्तकचन्द्रकः पुष्पविशेषदलम् . रसनेन्द्रियं क्षुरप्रसंस्थितम् . स्पर्शनेन्द्रियं नानाकारम् . 'बाहल्लं'ति इन्द्रियाणां बाहल्यं वाच्यम् , तच्चेदम्सर्वाणि, अङ्गुलासंख्येयभागबाहल्यानि. 'पोहत्तंति पृथुत्वम् , तच्चेदम्-श्रोत्र-चक्षु-र्घाणानामङ्गुलासंख्येयभागः, जिह्वेन्द्रियस्य अङ्गुलपृथक्त्वम् , स्पर्शनेन्द्रियस्य च शरीरमानम् . 'कइपएस' त्ति अनन्तप्रदेशनिष्पन्नानि पश्चापि. 'ओगाढे' त्ति असंख्येयप्रदेशावगाढानि. 'अप्पाबहु' त्ति सर्वस्तोकं चक्षुरवगाहतः, ततः श्रोत्र-प्राणेन्द्रिये क्रमेण संख्यातगुणे, ततो रसनेन्द्रियम् असंख्येयगुणम् , ततः स्पर्शनं संख्येयगुणम् इत्यादि. 'पुट्ठ-पविट्ठ' ति श्रोत्रादीनि चक्षुरहितानि स्पृष्टमर्थम् , प्रविष्टं च गृह्णन्ति.. 'विसय' त्ति सर्वेषां जघन्यतोऽङ्गुलस्यासंख्येयभागो विषयः, उत्कर्षतस्तु श्रोत्रस्य द्वादश योजनानि, चक्षुषः सातिरेकं लक्षम् , शेषाणां नव योजनानीति. 'अणगारे' त्ति अनगारस्य समुद्घातगतस्य ये निर्जरापुद्गलाः, तान् न छद्मस्थो मनुष्यः पश्यतीति. 'आहारे'त्ति निर्जरापुद्गलान् नारकादयो न जानन्ति, न पश्यन्ति, आहारयन्ति चेति. एवमादि बहु वाच्यम् . अथ किमन्तोऽयमुद्देशकः ! इत्याह-यावद् अलोकः-अलोकसूत्रान्तः, तच्चेदम्- "अलोगे णं भन्ते ! किणा
१. मूलच्छायाः-कति भगवन् ! इन्द्रियाणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! पञ्च इन्द्रियाणि प्रज्ञप्तानि. तद्यथा:-प्राथमिक इन्द्रियोद्देशको ज्ञातव्यः. संस्थान बाहल्यं पृथुत्वं यावत्-अलोकः इन्द्रियोद्देशकः. ...१. प्र. छायाः-संस्थानं पाहल्यं पृथुत्वं कतिप्रदेशमवगाढम् , अल्पबहु स्पृष्ट-प्रविष्टं विषयः अनगार आहारः. २. अलोको भगवन् । केन स्पृष्टः, कतिभिवों कायैः स्पृष्टः ? गौतम | नो धर्मास्तिकायेन स्पृष्टः, यावत्-नो आकाशास्तिकायेन स्पृष्टः, आकाशास्तिकायस्य देशेन स्पृष्टः, आकाशास्तिकायस्य प्रदेशैः स्पृष्टः, नो पृथिवीकायेन स्पृष्टः, यावर-नो अद्धासमयेन स्पृष्टः, एकोऽजीवद्रव्यदेशः, अगुरुलघुकैरनन्तः, अगुरुलधुकगुणैः संयुक्तः साकाशोऽनन्तभागोनः-अनु.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org