________________
श्रीरायचन्द्र-जिनागमसंग्रहे
शतक १-उद्देशक ४.
केटली जातनो रस: ते तो चोक्कस वेदे छे” इत्यादि. ['अणुभागो कइविहो कस्स'त्ति] 'कया कर्मनो केटला प्रकारनो रस छे ?' ए द्वार छे. ते आ प्रमाणेः- हे भगवन् !
ज्ञानावरणीय कर्मनो रस केटला प्रकारनो कह्यो छे? हे गौतम ! तेनो रस दश प्रकारनो को छे. ते आ प्रमाणेः-श्रोत्रावरण, श्रोत्रविज्ञानावरण" इत्यादि. श्रोत्रावरण ए द्रव्येद्रियावरण छे अने श्रोत्रविज्ञानावरण ए भावेंद्रियावरण छे.
२. अथ कर्मचिन्ताधिकाराद् मोहनीयमाश्रित्याहः-'जीवे गं' इत्यादि. 'मोहणिजेणं'ति मिथ्यात्वमोहनीयेन. 'उदिण्णेणं ति उदितेन. 'उवहाएजत्ति उपतिष्ठेत्, उपस्थानम्- परलोकक्रियासु अभ्युपगमं कुर्यादित्यर्थः. 'वीरियत्ताए'त्ति वीर्ययोगाद् वीर्यः प्राणी, तद्भावो वीर्यता, अथवा वीर्यमेव स्वार्थिकप्रत्ययाद् वीर्यता, वीर्याणां वा भावो वीर्यता, तया. 'अवीरियत्ताए'त्ति अविद्यमानवीर्यतया वीर्याऽभावेनेत्यर्थः. 'नो अवीरियत्ताए'त्ति वीर्यहेतुकत्वादुपस्थानस्येति. 'बालवीरियत्ताए'त्ति बालः सम्यगनवबोधात् , सद्बोधकार्यविरत्यभावाच्च मिथ्यादृष्टिः, तस्य या वीर्यता परिणतिविशेषः सा तथा, तया. 'पंडियवीरियताए'त्ति पण्डितः सकलावद्यवर्जकः, तदन्यस्य परमार्थतो निनित्वेनाऽपण्डितत्वात्. यदाहः-"तद् ज्ञानमेव न भवति यस्मिन्नुदिते विभाति रागगणः, तमसः कुतोऽस्ति शक्तिर्दिनकरकिरणाग्रतः स्थातुम्" इति. सर्वविरत इत्यर्थः. 'बालपंडियवीरियत्ताए'त्ति बालो देशे विरत्यभावात् , पण्डितो देश एव विरतिसद्भावाद् इति बालपण्डितो देशविरतः. इह मिथ्यात्वे उदिते मिथ्यादृष्टित्वाजीवस्य बालवीर्येणैवोपस्थानं स्यात्, नेतराभ्याम्. एतदेवाहः-'गोयमा.!' इत्यादि. उपस्थानविपक्षोऽपक्रमणम, अतस्तदाश्रित्याहः-'जीवे णं भंते !' इत्यादि. 'अवक्कमेज'त्ति अपक्रामेद् अपसर्पेत्-उत्तमगुणस्थानकाद् हीनतरं गच्छेदित्यर्थः. 'बालवीरियत्ताए अवक्कमेज'त्ति मिथ्यात्वमोहोदये सम्यक्त्वात् , संयमात् , देशसंयमाद् वाऽपक्रामेत्-मिध्यादृष्टिर्भवेदिति. 'णो पंडियवीरियत्ताए अवक्कमंज'त्ति नहि पण्डितत्वात् प्रधानतरं गुणस्थानकमस्ति, यतः पण्डितवीर्येणापसत्. 'सिय बालपंडियवीरियत्ताए अवक्कमेज'त्ति स्यात् कदाचित् , चारित्रमोहनीयोदयेन संयमादपगत्य बालपण्डितवीर्येण देशविरतो भवेदिति. वाचनान्तरे त्वेवम्:-'बालवीरियताए, नो पंडियवीरियताए, नो बालपंडियवीरियत्ताए'त्ति तत्र च मिथ्यात्वमोहोदयेन बालवीर्यस्यैव भावाद इतरवीर्यद्वयनिषेध इति..
उपस्तान,
बीये.
पंबित.
बालपंचित.
२. आगळना प्रकरणमा कर्म विषे विचार आवेलो होवाथी हवे मोहनीय कर्म संबंधे विचार दर्शावे छे:- ['जीवे णं' इत्यादि] ['मोहणिजेणं'ति] ['उदिण्णेणं ति] ['उवट्ठाएजत्ति] अर्थात् उदयप्राप्त मोहनीय कर्मवडे उपस्थान करे-परलोकनी क्रियानो स्वीकार करे? [वीरियताए'त्ति] वीर्यनो योग होवाथी वीर्य एटले प्राणी, प्राणिपणुं एटले वीर्यता-तेवडे. [ 'अवीरियत्ताए'त्ति] वीर्यना अभाववडे. ['नो अवीरियत्ताए' त्ति ] कारण के उपस्थानमा वीर्यनी जरूर पडे छे. ['बालवीरियत्ताए' त्ति] जे जीवने सम्यग् अर्थनो बोध न होय अने सद्बोधकारक विरति न होय ते जीव 'बाल' कहेवाय अर्थात् मिथ्यादृष्टि जीव ते बाल, तेनी वीर्यताघडे-एक प्रकारनी परिणतिवडे. [पंडिअवीरियताए'त्ति] जे जीव सर्व पापनो त्यागी होय ते 'पंडित' कहेवाय. अने जे जीव एवो न होय ते खरी रीतिए ज्ञानहीन होवाथी अपंडित छे. कयुं छे के:--"जे ज्ञाननो प्रकाश थया पछी जो रागद्वेषादिनी परिणति आत्मामा देखाय तो ते ज्ञान ज नथी. अंधकारना शा भार छे के, ते जळहळता सूर्यकिरणना प्रकाश सामे टकी शके ?" तात्पर्य ए के, जे सर्वविरत होय ते 'पंडित' कहेवाय. ['बालपंडिअवीरियताए'त्ति] अमुक भागमा विरति न होवाथी बाल अने अमुक भागमा विरति होवाथी पंडित अर्थात् देशविरतिवाळो ते 'बालपंडित'. मिथ्यात्वनो उदय होय त्यारे जीव मिथ्यादृष्टि गणाय छे अने ज्यारे जीव मिथ्यादृष्टि होय छे त्यारे ते बालवीर्यतावाळो ज होय छे. माटे आ स्थळे जीवन उपस्थान बालवीर्यवडे ज थाय छे पण बीजा बेवडे (पंडित अने बालपंडितवीर्यवडे) थतुं नथी. माटे ए ज वातने कहे छे के:-['गोयमा!' इत्यादि] उपस्थान क्रियानी विपक्षभूत अपक्रमण क्रिया छे. माटे हवे ते संबंधे कहे छः [जीवे णं भंते !' इत्यादि] ['अवक्कमेज'त्ति] पाछो वळे अर्थात् उत्तमगुण स्थानकथी हलका गुण स्थानकने पामे. ['बालवीरियत्ताए अवक्कमेज'त्ति ] बालवीर्यतावडे पाछो वळे अर्थात् ज्यारे मिथ्यात्वमोहनो उदय होय त्यारे सम्यक्त्वथी, संयमथी के देशसंयमथी पाछो वळी जीव मिथ्यादृष्टि थाय. [ 'णो पंडिअवीरियत्ताए अवक्कमेज'त्ति] पंडितवीर्यवडे पाछो फरतो नथी. कारण के पंडितता होवाथी प्रधानतर गुणस्थानक उपर होय छे. ["सिय बालपंडिअवीरिअचाए अवक्कमेजत्ति] कदाचित् चारित्रमोहनीयनो उदय थयो होय त्यारे संयमथी पतित थइ बालपंडितवीर्यवडे देशविरत थाय. आ ठेकाणे बीजी वाचनामां पाठांतर छे. ते आ प्रमाणे छेः-['बालवीरियत्ताए, नो पंडिअवीरियताए, नो बालपंडिअवीरियत्ताए'त्ति] आ सूत्रमा पंडितवीर्यनो अने बालपंडितवीर्यनो निषेध कर्यो छे. कारण के ज्यारे मिथ्यात्वमोहनो उदय होय छे त्यारे मात्र बालवीर्य ज होय छे.
अपकमण,
३. उदीर्णविपक्षत्वाद् उपशान्तस्य इति, उपशान्तसूत्रद्वयं तथैव. नवरम्-'उववाएज्जा पंडियवीरियत्ताए'त्ति उदीर्णाऽऽलापकापेक्षया उपशान्ताऽऽलापकयोरयं विशेषः-प्रथमालापके सर्वथा मोहनीयेनोपशान्तेन सता उपतिष्ठेत क्रियासु पण्डितवीर्येण, उपशान्तमोहावस्थायां पण्डितवीर्यस्यैव भावात् , इतरयोश्वाभावात्. वृद्धस्तु कांचिद् वाचनामाश्रित्येदं व्याख्यातम्:-मोहनीयेन उपशान्तेन सता न मिथ्यादृष्टि
र्जायते-साधुः, श्रावको वा भवति इति. द्वितीयालापके तु 'अवक्कमेजा बालपंडियवीरियताए'त्ति मोहनीयेन हि उपशान्तेन संयतत्वाद् बालपण्डितवीर्येणापक्रामन् देशसंयतो भवति, देशतस्तस्य मोहोपशमसद्भावात्. नतु मिथ्यादृष्टिर्मोहोदय एव तस्य भावात् , मोहोपशमस्य महाधिकृतत्वाद् इति. अथापनामतीति यदुक्तं तत्र सामान्येन प्रश्रयन्नाह:-'से भंते !' किमिलाह:-'से' त्ति असौ जीवः, अथार्थो वा से-शब्दः 'आयाए'त्ति आत्मना. सणायाए'त्ति अनात्मना परत इत्यर्थः. अपक्रामति अपसर्पति-पूर्व पण्डितत्वरुचिर्भूत्वा पश्चाद् मिश्ररुचिः, मिथ्यात्वरुचिर्वा भवतीति. कोऽसावित्याह-मोहनीयं कर्म, मिथ्यात्वमोहनीयम् , चारित्रमोहनीयं वा वेदयन् उदीर्णमोह इत्यर्थः. 'से कहमेगं भंते!'त्ति अथ कथं केन प्रकारेण एतदपक्रमणम् ? 'एवंति मोहनीयं वेदयमानस्येति. इह उत्तरं गोयमा !' इत्यादि. पूर्वमपक्रमणात् प्राग,
१. अहीं 'ता' प्रत्यय खार्थमां पण लागे छे:-श्रीअभय or Private & Personal use Only
www.jainelibrary.org