________________
વિચારકણિકા
[ ૨૦૦
છે. આ પુસ્તકના લેખાએ એમાં સંશાધન કરી કશુદ્ધિના ઉત્તરાત્તર પ્રકષ સાધવા માટે જ ભાર આપ્યા છે, અને તેમાં જ મુક્તિને અનુભવ કરવાનું તેમનું પ્રતિપાદન છે. પગમાં સાય વાગે અને પછી તેને કાઈ બહાર કાઢી ફેંકી દે તો સામાન્ય રીતે એને કાઈ ખાટું ન કહે; પણ જ્યારે સાય ફેંકનાર પાછા સીવવા અને ખીજા કાંમ માટે નવી સેાય શેાધે અને ન મળતાં અધીરા થઈ દુઃખ અનુભવે ત્યારે સમજદાર માણસ એને જરૂર કહે કે તે ભૂલ કરી. પગમાંથી સાય કાઢવી એ તો બરાબર છે, કેમકે તે અસ્થાને હતી, પણ જો તેના વિના જીવન ચાલતું જ નથી તે તેને ફેંકી દેવામાં ભૂલ અવશ્ય છે. તેના યથાવત્ ઉપયોગ કરવા માટે યોગ્ય રીતે તેના સંગ્રહ કરવા એ જ પગમાંથી સોય કાઢવાના સાચા અર્થ છે. જે ન્યાય સાય માટે તે જ ન્યાય સામૂહિક કર્મો માટે છે. માત્ર વૈયક્તિક દૃષ્ટિએ જીવન જીવવું એ સામૂહિક જીવનની દૃષ્ટિમાં સાય ભાંકવા બરાબર છે. એ સાયને કાઢી તેને યથાવત્ ઉપયાગ કરવા એટલે સામૂહિક જીવનની જવાબદારી સમજપૂર્વક સ્વીકારી જીવન જીવવું તે. આવું જીવન વ્યક્તિની જીવનમુક્તિ છે. જેમ જેમ પ્રત્યેક વ્યક્તિ પેાતાની વાસનાશુદ્ધિ દ્વારા સામૂહિક જીવનના મેલ એ કરતી જાય તેમ તેમ સામૂહિક જીવન દુઃખમુક્તિ વિશેષ અનુભવતું જ જવાનું. આ રીતે વિચારીએ એટલે કમ એ જ ધર્મ બની જાય છે. અમુક ફળ એટલે રસ ઉપરાંત હાલ પણુ. છાલ ન હોય તે રસ ટકે કેમ? અને રસ વિનાની છાલ એ પણ ફળ તે નહિ જ. તે જ રીતે ધમ એ તે! કના રસ છે, અને કુ એ માત્ર ધર્મની છાલ છે. અને યથાવત્ સંમિશ્રિત હોય તો જ એ જીવનફળ પ્રગટાવે. કના આલંબન વિના વૈયક્તિક તેમ જ સામૂહિક જીવનની શુદ્ધિરૂપ ધર્માં રહી જ કયાં શકે? અને એવી શુદ્ધિ ન હોય તે તે કર્મનુ છાલથી વધારે મૂલ્ય પણ શું ? આ જાતના કધમ –વિચાર એમનાં લખાણામાં ઓતપ્રોત છે. સાથે વિશેષતા એ છે કે મુક્તિની ભાવના પણ તેમણે સામુદાયિક જીવનની દૃષ્ટિએ જ વિચારી અને ધટાવી છે.
કમ–પ્રવૃત્તિ અનેક જાતની છે, પણ તેનું મૂળ ચિત્તમાં છે. કયારેક ચેાગીઓએ વિચાર કર્યો કે જ્યાં લગી ચિત્ત હાય ત્યાં લગી વિકલ્પો ઊઠવાના, વિકલ્પો ઊઠે તે શાંતિ ન જ અનુભવાય, તેથી ‘મૂરે જ્વાર: ’ ન્યાયે ચિત્તના વિલય કરવા તરફ જ ઝૂકવા, અને ઘણાએ માની લીધું કે ચિત્તવિલય એ જ મુક્તિ છે અને એ જ પરમ સાધ્ય છે. માનવતાના વિકાસના વિચાર જ -ખાજી ઉપર રહી ગયા. આ પણ ધન લેખે કર્યાં ત્યાગવાના વિચારની પેઠે ભૂલ જ હતી. એ વિચારમાં ખીજા અનુભવીએએ સુધારા કર્યાં કે ચિત્તવિલય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org