________________
બીજું ]. આયાર
૩૭ પ્રથમ કર્મગ્રન્થના ૧૯મા પૃષ્ઠના ટિપ્પણમાં પ્રાયઃ ૫૧૦૮૮૬૮૪૦ શ્લેકનું એક પદ થાય છે એમ છપાયું છે.
અણુઓગદ્દાર (સ. ૧૩૫)માં વ્યાખ્યાનું લક્ષણ દર્શાવતાં એનાં (૧) સંહિતા, (૨) પદ, (૩) પદાર્થ, (૪) પદવિગ્રહ, (૫) ચાલણ, અને (૬) પ્રસિદ્ધિ એમ છ અંગ ગણવાયાં છે. આની ચુર્ણોિ ( પત્ર ૯૦ )માં “ કરેમિ ” એ પદ , “ભતે ” એ પદ અને “સામાયિક ” એ પદ એમ કહ્યું છે. આમ ચૂર્ણિકાર, અણુઓગદ્દારની વૃત્તિ( પત્ર ૧૨૩)માં હરિભદ્રસૂરિ તેમજ આ આગમની વૃત્તિ (પત્ર ૨૬૩)માં માલધારી હેમચન્દ્રસૂરિ પણ આ જ હકીકત કહે છે. આમ આ ત્રણે વ્યાકરણપ્રસિદ્ધ પદને જ “પદ' તરીકે ઓળખાવે છે એટલે કે વ્યાકરણમાં જેને છેડે વિભક્તિ હોય તેને પદ' કહે છે તેમજ અહીં કહેવાયું છે અને સાહિત્યમાં સામાન્ય રીતે આ જ લક્ષણવાળા પદને વ્યવહાર થાય છે.
ભાષા–આ તેમજ બીજા પણ અંગે વગેરે તેમજ પંચસુત પણ અહમાગાહી (સં. અર્ધમાગધી) ભાષામાં રચાયાં છે. ઉત્તર હિન્દમાં પ્રાચીન સમયમાં સંસ્કૃત અને પાઈય (પ્રાકૃત) એમ જે બે ભાષાઓ પ્રચલિત હતી તેમાંની પાઈયને એક પ્રકાર તે “અદ્ધમાગણી ” છે. એને
કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિએ સિદ્ધહેમચન્દ્ર (અ. ૮, પા. ૪, સુ. ૨૮૭)ની પજ્ઞ વૃત્તિમાં “આર્ષ” તરીકે ઓળખાવી છે. નિસહયુણિમાં એના કર્તા જિનદાસગણિએ “અદ્ધમાગહ નો અર્થ એ રીતે સમજાવ્યું છેઃ (૧) અડધા મગધ દેશની ભાષામાં નિબદ્ધ અને (૨) અઢાર “દેશી ” ભાષામાં નિયત. આયારાદિ અંગોમાં “દેશ્ય શબ્દો જોવાય છે. વિશેષમાં મરહદ્દીમાં નહિ વપરાયેલા એવા અનેક શબ્દો અદ્ધમાગધીમાં છે (જુઓ પાઈયસમહષ્ણવને ઉપોદઘાત, પૃ. ૩૦ ). આયાર (સુ. ૧૯૯, પત્ર ૨૪૧અ )માં “અકસ્માત્ ” શબ્દ વપરાય છે. એ એ
૧. આ શ્રી સિદ્ધચક્ર સાહિત્યપ્રચારક સમિતિ (મુંબઈ) તરફથી ઇ. સ. ૧૯૩૫માં પ્રસિદ્ધ થયેલી આવૃત્તિ અનુસાર પત્રાંક છે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
