________________
રૂપરેખા
કાર્પણ–વર્ગણ એ ધૂળ છે–એની રજકણે છે. જે જીવ કષાયથી રહિત હોય તે કામણું–વર્ગણરૂપ ધૂળ, ગરૂપ વાયુ દ્વારા ઉડાવાયા છતાં એ આત્મારૂપ ભીંત સાથે ચેટી શકે નહિ એને ગાઢ બંધ ન થાય પરંતુ જે ઓછેવત્તે અંશે પણ કષાય જે ચીકણો પદાર્થ આત્મારૂપ ભીંતને વળગેલ હોય તે ગરૂપ વાયુ દ્વારા ઉડાવાયેલી કાર્પણ–વર્ગણારૂપ ધૂળ એને જરૂર ચેટી જાય અને એને મલિન બનાવે.
ધૂળનું ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં ઊડવું વાયુના વેગ ઉપર આધાર રાખે છે. વાયુ ધીરે ધીરે વાતે હોય તે એ ઓછી ઊડે. એવી રીતે ભીંત પર ચીકાશ ઓછી હોય તે ધૂળ શેડો વખત જ ચૂંટેલી રહે.
દ્રવ્ય-કર્મ ને ભાવ-કર્મ–જે કાર્મણ–વર્ગણે યોગ દ્વારા આવી કષાયને લઈને આત્મા સાથે ઓતપ્રેત બને છે એને જૈન દર્શન “દ્રવ્ય-કર્મ” કહે છે અને એ બનવામાં કારણરૂપ કષાયને ભાવ-કર્મ કહે છે.
નાયિકાદિનાં મંતવ્ય-પ્રત્યેક શુભ કે અશુભ પ્રવૃત્તિ સામાન્ય રીતે એની પાછળ એના સંસ્કારને મૂકતી જાય છે. આ સંસ્કારને તૈયાયિક અને વૈશેષિકે ધર્મ અને “અધર્મ
૧. “ઈપથિક' કર્મની સ્થિતિ એક સમય જેટલી છે. એ પછી તો એ ખરી પડે છે. પથિક કર્મ સિવાયનાં કર્મને “સાપરાયિક કર્મ” કહે છે.
૨. જુઓ ન્યાયમંજરી (ઉત્તર ભાગ, પૃ ૪૪). છે. પ્રશસ્તપાદની કાલી નામની ટીકા (રૂ. ૭ર ઇત્યાદિ),
Jain Education International 2010_05 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
