________________
મંત્રજાપના પ્રકાર અને તેનું વૈજ્ઞાનિક મહત્ત્વ
पूजाकोटि समं स्तोत्रं, स्तोत्र कोटि समो जपः ।
जपकोटि समं ध्यानं ध्यानकोटि समो लयः ।। વીતરાગ પરમાત્મા કે અન્ય કોઈપણ દેવ-દેવી વગેરેની કરોડવાર પૂજા કરવા બરાબર તેની અકવારની સ્તુતિપાઠ-સ્તોત્રપાઠ હોય છે. કરોડવારની સ્તુતિ બરાબર એકવારનો જાપ હોય છે. કરોડવારના જાપ બરાબર એકવારનું ધ્યાન હોય | છે અને કરોડવારના ધ્યાન બરાબર એકવારનો લય હોય છે કારણ કે લયમાં ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાન ત્રણેની એકરૂપતા હોય છે.
અહીં સામાન્ય રીતે પૂજા કહેતાં પરમાત્મા અથવા ઈષ્ટ દેવ-દેવીની પ્રતિમાની શ્રેષ્ઠ દ્રવ્યો વડે કરાતી અર્ચા લેવી. તે જુદા જુદા પ્રકાર વડે - અષ્ટપ્રકારી, પંચપ્રકારી, એકોપચારી, એકવીશપ્રકારી કે બહુવિધપ્રકારી જોવા મળે છે. આ પૂજામાં પૂજનનાં દ્રવ્યોની મુખ્યતા હોય છે. અને તેમાં પ્રાયઃ કાયાનો વ્યાપાર જ મુખ્ય હોય છે અને એવી કરોડવારની પૂજા બરાબર એક વખતનો સ્તોત્રપાઠ છે. બાકી દેવાધિદેવની પૂજા કરતી વખતે જો મન-વચન-કાયાની એકાગ્રતા આવી જાય અને મન શુભ અધ્યવસાયની શ્રેણિએ ચડી જાય તો, નાગકેતુની માફક ફૂલપૂજા કરતાં કરતાં પણ કેવલ્યપ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. તેવી જ રીતે સ્તુતિપાઠમાં સામાન્ય રીતે વચન અને કાયાનો વ્યાપાર જ મુખ્ય હોય છે અને મનના વ્યાપાર ગોણ હોય છે અને એવા કરોડ વખતના સ્તોત્રપાઠ બરાબર એક વખતનો જાપ ગણાય છે. જાપમાં સામાન્ય રીતે મનની જ મુખ્યતા હોય છે, ત્યાં વચન અને કાયાનો વ્યાપાર પ્રાય: હોતાં નથી અને મન vd TગાTM 1રપ વામોક્ષયોઃ ઉક્તિ અનુસાર મન જ્યારે અશુભ કાર્યમાંથી નિવૃત્ત થઈ, શુભ કાર્ય જાપ વગેરેમાં પ્રવૃત્ત થાય છે ત્યારે અશુભ કર્મના આસવનો સંવર થઈ જાય છે અને શુભકર્મબંધ થાય છે અને તેમાં આગળ વધતાં જાપ કરનાર ધ્યાનસ્થ થઈ જાય છે અને તેથી કરોડ વખતના જાપ બરાબર એક વખતનું ધ્યાન છે. એ ધ્યાનમાં ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાન ત્રણ અલગ અલગ હોય છે. તેમાં મન, વચન અને કાયાની એકાગ્રતા જ મુખ્ય હોય છે. ધ્યાનસ્થ આત્મા જ્યારે ધ્યાતા, ધ્યય અને ધ્યાન ત્રણેનો અભંદ અનુભવે છે અને પરમાત્મ સ્વરૂપ અથવા આત્મ સ્વરૂપમાં રમણતાનો અનુભવ કરે છે ત્યારે તે લયની અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે. આવો લય કરોડ વખતના ધ્યાન બરાબર હોય છે.
ઉપર્યુક્ત શ્લોક પ્રમાણે પૂજા, સ્તુતિ(સ્તોત્ર)પાઠ, જપ, ધ્યાન અને લય ઉત્તરોત્તર
39
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
