________________
જૈનદર્શન અને આપણું શરીર
મનુષ્ય જન્મ બહુ જ દુર્લભ છે અને મનુષ્ય જન્મ સિવાય ક્યારેય મોક્ષ પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. વળી સંસારમાં જીવ જ્યાં સુધી મોક્ષ પામતો નથી ત્યાં સુધી તે શરીર સહિત જ હોય છે. આ શરીર વિના તે ક્યારેય ધર્મ આરાધના કરી શકતો નથી માટે જ શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે 'શરીરમાાં ખલુ ધર્મસાધનમ્' તેથી આપણા આ શરીર અંગે આપણે જાણવું ખૂબ જરૂરી છે.
જૈન ધર્મશાસ્ત્રો પ્રમાણે શરીરના પાંચ પ્રકાર છે. 1. ઔદારિક શરીર, 2. વિક્રિય શરીર, 3. આહારક શરીર, 4. તેજસ્ શરીર, 5. કાર્પણ શરીર. દરેક જીવને
ઓછામાં ઓછા ત્રણ શરીર હોય છે. ક્યારેક વિશિષ્ટ પુરુષોને એક સાથે ચાર શરીર પણ હોઈ શકે છે પરંતુ એક સાથે પાંચ શરીર તો કોઈપણ જીવને ક્યારેય હોતાં નથી. સામાન્ય રીતે આપણી આ ભૌતિક દુનિયાના જીવોને અર્થાત્ પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ વગેરે જેઓને માત્ર સ્પર્શ રૂપ ઇન્દ્રિય જ છે, તેઓ અને તે સિવાય હાલતા ચાલતા શુદ્ર જીવ-જંતુઓ જેઓને જૈન જીવવિજ્ઞાન પ્રમાણે બેઇન્દ્રિય, ઇન્દ્રિય કે ચઉરિન્દ્રિય વર્ગમાં મૂકવામાં આવે છે તે તથા પાણીમાં રહેનાર માછલાં વગેરે જલચર જીવો, ગાય, ઘોડા વગેરે પશુઓ, સાપ, ખિસકોલી વગેરે અને ચકલી, કાગડો, પોપટ વગેરે પક્ષીઓ જેને પંચેન્દ્રિય કહેવામાં આવે છે, તે બધાને ફક્ત ઔદારિક, તૈજસુ અને કાશ્મણ એમ કુલ ત્રણ શરીર હોય છે, જ્યારે દેવો અને નારકોને વૈક્રિય, તૈજસુ અને કાશ્મણ એમ કુલ ત્રણ શરીર હોય છે. તેઓના વૈક્રિય શરીરને તેઓ ધારે તે રીતે વિવિધ સ્વરૂપ-આકારવાળું નાનું-મોટું બનાવી શકે છે. આજના વિજ્ઞાનીઓની ભાષામાં તેને અંગ્રેજીમાં desire body (ઐચ્છિક શરીર) કહેવાય છે. જ્યારે સમગ્ર સૃષ્ટિમાં એક મનુષ્ય જ એવો છે કે જેને આપણી સ્કૂલ આંખથી દેખાતું હાડ-માંસ-ચામનું
દારિક શરીર તો છે જ, પરંતુ તે જો વિશિષ્ટ ક્રિયા-તપ વગેરે કરે તો વૈક્રિય શરીર અથવા વિશિષ્ટ પ્રકારનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે તો આહારક શરીર પણ બનાવી શકે છે. આમ છતાં, એક સાથે વૈક્રિય અને આહારક બન્ને શરીર તે બનાવી શકતો
નથી.
આ પાંચ પ્રકારના શરીરમાંથી જેનો ખાસ ઉલ્લેખ કરવો છે તે જ હું શરીર અને કાશ્મણ શરીર છે. આ બંને પ્રકારનાં શરીર સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં સંસારી જીવમાત્રને હોય છે જ. હા, જે જીવ સમગ્ર કર્મના બંધન તોડીને મોક્ષે ગયો છે
26
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
