________________
૬૪ર
શ્રીવિર્યપદ્ધસૂરીશ્વરકૃત ૪, જેમ મતિજ્ઞાનથી આદેશ કરીને સર્વ દ્રવ્યાદિ જણાય, એમ શ્રતજ્ઞાનથી પણ બધા દ્રવ્ય વગેરે જણાય. આ પ્રમાણે બંનેનો વિષય સરખો છે,
૫. મતિજ્ઞાન જેમ પરોક્ષ છે, એમ કૃતજ્ઞાન પણ તેવું જ છે. આ પ્રમાણે બંનેમાં પરોક્ષપણું રહે છે.
પ્રશ્ન : અવધિજ્ઞાન વગેરે ત્રણ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનની પહેલાં મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન તેમ કહ્યાં?
ઉત્તર : જે જીવને મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન હોય, તેને જ તે પછીના અવધિ વગેરે જ્ઞાન હેય. આ મુદ્દાથી ત્રણ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનની પહેલાં બે પક્ષજ્ઞાન કહ્યાં છે. એમ વિશેષાવશ્યકની ૮૫ મી ગાથા પણ જણાવે છે.
પ્રશ્ન : મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનમાં પહેલું મતિજ્ઞાન શાથી કહ્યું?
ઉત્તર : મતિજ્ઞાનપૂર્વક શ્રુતજ્ઞાન થાય છે તે આ પ્રમાણે : પહેલા અવગ્રહાદિરૂ૫ મતિજ્ઞાન થાય, ને તે પછી શ્રતજ્ઞાન થાય. એમ વિશેષામાં ૧૦૫મી ગાથામાં અને આ શ્રી નંદીસૂત્રની ચૂણિમાં પણ કહ્યું છે.
પ્રશ્ન : આ બંને જ્ઞાનના સ્વામી વગેરે એક સરખાં છે, તેથી મતિજ્ઞાન અને શ્રતાનમાંથી એકને માનવામાં વાંધો છે?
ઉત્તર : જેમ બંનેનું એકપણું જણાવ્યું, એવી રીતે સાત કારણેને લઈને મતિજ્ઞાનમાં અને શ્રુતજ્ઞાનમાં જુદાશ પણ જણાય છે. માટે બેમાંથી એકને માનવાથી બંનેનું કામ સરે (થાય) નહિ, સાત કારણોની બીના ટૂંકમાં આ પ્રમાણે જાણવી.
૧. બંનેના લક્ષણ જુદા જુદા છે. જુઓ - मन्यते योग्योऽर्थोऽनयेति मतिः
એટલે જેનાથી યોગ્ય અર્થ જણાય, તે મતિજ્ઞાન કહેવાય, અને સાંભળવું અથવા શબ્દોને સાંભળવાથી જે જ્ઞાન થાય, એ મુતજ્ઞાન કહેવાય વગેરે.
૨. બંનેમાંથી એક કારણ અને બીજું કાર્ય છે. શ્રુતજ્ઞાનનું કારણ મતિજ્ઞાન છે. જેમ ઘટનું કારણ માટીનો પિંડ છે, તેમ મતિજ્ઞાન દ્વારા શ્રુતજ્ઞાન થાય છે. શાસ્ત્રો ભલેને ઘણાં સાંભળ્યાં હેય, પણ જે શાસ્ત્ર વારંવાર સંભારીએ, અને તે બાબતમાં વધારે વિચારણાતોં જ કરીએ; તો તે શાસ્ત્રના વિચારે હૃદયમાં વધારે સ્પષ્ટ રીતે કસે છે. આથી સમજવાનું છે કે શ્રુતજ્ઞાનનો પાયો મતિજ્ઞાન છે. મતિજ્ઞાન જેટલા પ્રમાણમાં વધઘટે, તે પ્રમાણે મુતજ્ઞાનમાં પણ ફેરફાર જરૂર થાય તેથી એમ સાબિત થયું કે મતિજ્ઞાન એ કારણ છે અને શ્રુતજ્ઞાન કાર્ય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
