________________
જૈન તવિજ્ઞાન
૭૧
કાર્ય કરે છે. કર્મ સવ્યાપક નથી, પરંતુ સ્વદેહપ ત જ પરિમિત છે. જીવનું આવશ્યક લક્ષણ ચેતના, શુદ્ધ અને આનંદ છે પર ંતુ અનાદિ ક-જછર દ્વારા તે કર્માંબધનમાં છે અને પાપ-પુણ્ય ભાગવે છે. કર્મના બે પ્રકારેણ છે ઃ ૧. શુભ, અને ૨. અશુભ. શુભ કર્મ પુણ્ય છે અને અશુભ-ખરાબ કર્મ પાપ છે. પુણ્ય અને પાપ કર્મોની તુલના અનુક્રમે સાનાની અને લેઢાની બેડી સાથે કરવામાં આવે છે. સ ંપત્તિ, સ્વાસ્થ્ય રૂપ, કીર્તિ, પુત્ર, સ્ત્રી, દીર્ધાયુ વગેરે સુખનાં સાધનો શુભ કમેર્ર દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે અને આ શુષ કર્મો પુણ્ય કહેવાય છે અને આથી વિરુદ્ધની સામગ્રી અશુભ કર્મા દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે અને આ અંશુમ માં કહેવાય છે. સુખ અને દુ:ખ અનુક્રમે પુણ્ય અને પાપનાં ફળ છે. સુખ અને દુઃખને અનુભવ મુખ્યત્વે પુણ્ય અને પાપનાં આંતરિક કારણેાને આધારે થાય છે. શ્રીમત વ્યક્તિ પણ દુ:ખી રૃખાય છે, જ્યારે નિર્ધન વ્યક્તિ સુખના અનુભવ કરે છે. બાહ્ય પદાર્થો સુખ-દુઃખની ઉત્પત્તિનાં નિમિત્ત કારણ છે, જ્યારે શુભ-અશુભ કર્મ રૂપ પુણ્ય-પાપ જ સુખ-દુઃખનાં ઉપાદાન કારણા છે. સુખ-દુ:ખનું ઉપાદાન કારણુ (મૂળ કારણુ) વ્યક્તિ સ્વયં છે. પ્રત્યેક વ્યક્તિનું વ્યક્તિત્વ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનુ છે, અર્થાત્ સુખ-દુ:ખને અનુભન્ન કરવાની ક્ષમતા અલગ અલગ છે. સુખ-દુઃખ વ્યક્તિના વ્યક્તિત્વ (શારીરિક-માનસિક સોંગઠન) પર નિર્ભર છે, અને તેનુ નિર્માણ પણ પુણ્ય-પાપ અર્થાત્ શુભ-અશુમ કર્મોના આધારે થાય છે. શુભ-અશુભ કર્મા (પુણ્ય-પાપ)ના સંબંધ પ્રાણીના શરીર (સચેતન) સાથે જ છે.
(૨) પુણ્યની વ્યાખ્યા
પુણ્યની વ્યાખ્યા શુભ-સારા કમ તરીકે સામાન્ય રીતે આપવામાં આવે છે. પરંતુ પુણ્યનાં બે પાસાં છે: ૧. ક્રિયા(conation)ના દૃષ્ટિબિંદુથી પુણ્ય વે કરેલ શુભ પ્રવૃત્તિ-કમ છે. ૨. પર ંતુ શુમ કર્મના અ કમ -પુદ્ગલ કરીએ ત્યારે પુણ્યના પૌદગલિક પાસાને નિર્દેશ છે. ક-પુદ્ગલ જીવમાં સચિન થાય છે અને ખીજા અવતારમાં તેના પરિણામને અનુભવ થાય છે. શુભ કર્મના પુદ્ગલેને પુણ્ય કહેવામાં આવે છે. પુણ્ય આ રીતે વલણુ તેમજ શકચુત! (potentiality) બને છે. અહીં વલણ એટલે ક્રિયા-પ્રવૃત્તિ અને શકયતા એટલે કર્મ પુદ્ગલ. શુભ શકયતાઓ પ્રતિ લઈ જતાં કાર્યોં પુણ્ય છે.
(૩) પુચના પ્રકાર
જૈન મતે, પુણ્યના ૯ પ્રકાશ છે : ૧. અન્ન પુણ્ય, ૨. પાન પુણ્ય, ૩. વજ્ર પુણ્ય, ૪. લયન (ધરના આશ્રય) પુણ્ય, ૫. શયન પુણ્ય, ૬. મન (નિય ંત્રણ) પુણ્ય,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org