Page Text
________________
षड्दर्शन समुच्चय भाग - २, श्लोक, ४८-४९, जैनदर्शन
नहीं है । जैसे "अखरविषाण" शब्द में "खरविषाण" स्वरुप सामासिक (संयुक्त) पद का निषेध है । यह व्युत्पत्तिसिद्ध शब्द होने पर भी शुद्धपद का अभाव होने से " अखरविषाण" शब्द का विपक्ष "खरविषाण" अस्तित्व रखता नहीं है ।
८२/७०५
तथा
वैसे ही “अडित्थ” शब्द में "डित्थ" शुद्ध होने पर भी व्युत्पत्तिसिद्ध शब्द का अभाव होने से (अर्थात् डित्थ शब्द व्युत्पत्ति सिद्ध = यौगिक शब्द नहीं है। परंतु रुढशब्द होने से) "अडित्थ" का विपक्ष ऐसा कोई “डित्थ" पदार्थ जीव की तरह अस्तित्व नहीं रखता है। परंतु "अजीव" निषेधवाची शब्द यौगिक तथा शुद्ध ऐसे "जीव" शब्द का निषेध करता है। इसलिए उसका प्रतिपक्षी जीव अवश्य होना ही चाहिए । स्वशरीरे स्वसंवेदनप्रत्यक्षमात्मानं साधयित्वा परशरीरेऽपि सामान्यतोदृष्टानुमानेन साध्यते । यथा परशरीरेऽप्यस्त्यात्मा, इष्टानिष्टयोः प्रवृत्तिनिवृत्तिदर्शनात्, यथा स्वशरीरे । दृश्येते च परशरीर इष्टानिष्टयोः प्रवृत्तिनिवृत्ती, तस्मात्तत्सात्मकं आत्माभावे तयोरभावात् यथा घटे इति । एतेन यदुक्तं “न सामान्यतोदृष्टानुमानादप्यात्मसिद्धिः” इत्यादि, तदप्यपास्तं द्रष्टव्यम् ९ । तथा नास्ति जीव इति योऽयं जीवनिषेधध्वनिः स जीवास्तित्वेननान्तरीयक एव निषेधशब्दत्वात् । यथा नास्त्यत्र घट इति शब्दोऽन्यत्र घटास्तित्वाविनाभाव्येव । प्रयोगश्चात्र - इह यस्य निषेधः क्रियते तत्क्वचिदस्त्येव, यथा घटादिकम् । निषिध्यते च भवता “नास्ति जीवः ” वचनात् । तस्मादस्त्येवासौ । यच्च सर्वथा नास्ति, तस्य निषेधोऽपि न दृश्यते, यथा पञ्चभूतातिरिक्तषष्ठभूतस्येति । नन्वसतोऽपि खरविषाणादेर्निषेधदर्शनादनैकान्तिकोऽयं हेतुरिति चेत् ? न, इह यत्किमपि वस्तु निषिध्यते, तस्यान्यत्र स एव विवक्षितस्थाने संयोग - १ - समवाय-२ -सामान्य-३ - विशेष - ४ - लक्षणं चतुष्टयमेव निषिध्यते, न तु सर्वथा तदभावः प्रतिपाद्यते । यथा नास्ति गृहे देवदत्त इत्यादिषु गृहे देवदत्तादीनां सतामेव संयोगमात्रं निषिध्यते, न तु तेषां सर्वथैवास्तित्वमपाक्रियते । तथा नास्ति खरविषाणमित्यादिषु खरविषाणादीनां सतामेव समवायमात्रं निराक्रियते -3 । तथा नास्त्यन्यश्चन्द्रमा इत्यादिषु विद्यमानस्यैव चन्द्रमसोऽन्यचन्द्र-निषेधाच्चन्द्रसामान्यमात्रं निषिध्यते, न तु सर्वथा चन्द्राभावः प्रतिपाद्यते । तथा न सन्ति घटप्रमाणानि मुक्ताफलानीत्यादिषु घटप्रमाणतामात्ररूपो विशेषो मुक्ताफलानां निषिध्यते, न तु तदभावः ख्याप्यत इति । एवं नास्त्यात्मेत्यत्रापि विद्यमानस्यैवात्मनो यत्र क्वचन येन केनचित्सह संयोगमात्रमेव त्वया निषेद्धव्यं, तथा नास्त्यात्मास्मिन् वपुषीत्यादि, न तु सर्वथात्मनोऽसत्त्वमिति ।
E-93
व्याख्या का भावानुवाद :
(E-93) - तु० पा० प्र० प० ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004074 |
| Book Title | Shaddarshan Samucchaya Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sanyamkirtivijay |
| Publisher | Sanmarg Prakashak |
| Publication Year | 2012 |
| Total Pages | 756 |
| Language | Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 17 MB |