________________
षड्दर्शन समुच्चय भाग - १, परिशिष्ट - १, वेदांतदर्शन
चाहिए। मुक्त दशा में जीव ब्रह्म से अभिन्न तो बन जाता हैं, परन्तु फिर भी दोनों में भेद बना ही रहता हैं। छान्दोग्य उपनिषद् ( ८।३।४ ) का स्पष्ट कथन है कि, मुक्त जीव भी अपने विशेष स्वरूप को ही प्राप्त करता है और अपने व्यक्तित्व को खो नहीं डालता। आशय यह है कि मुक्तिदशा में जीव ब्रह्म के साथ मिलकर एकाकार होने पर भी अपनी स्वतन्त्रता पृथक् बनाये रहता है और उसका व्यक्तित्व बना ही रहता हैं। (इस बात को ब्रह्मसूत्र - १ ४ २१ पर रचित वेदान्तकोस्तुभ में की हैं )
४६३
साधन मार्ग:- निम्बार्क मत के साधन का मार्ग शरणागति ( प्रपत्ति ) हैं । जीव जब तक भगवान् के शरण में नहीं आता, तब तक उसका वास्तव कल्याण नहीं होता । प्रपन्न होते ही भगवान् का अनुग्रह जीवों पर होता हैं । अनुग्रह होने से भगवान् के प्रति रागात्मिका भक्ति का उदय होता हैं । भगवान् के प्रति प्रेम होना कोई साधारण घटना नहीं हैं । भगवान् जिस पर अपनी दया की वर्षा करते हैं वही जीव उनकी ओर आकृष्ट होकर प्रेम करता हैं। इस प्रेमा भक्ति का फल हैं- भगवान् से साक्षात्कार अर्थात् भगवान् का दर्शन । तब जीव भगवान् के भावों से स्वत: व्याप्त हो जाता है और इस दशा में वह सदा के लिए क्लेशों से छुटकारा पा लेता है । शरीर के साथ सम्बन्ध रहने पर ‘भगवद्भावापत्ति' हो नहीं सकती। इसलिए निम्बार्कमत में भी अन्य वैष्णव मतों के समान 'विदेहमुक्ति' ही मान्य हैं, 'जीवन्मुक्ति' नहीं। (दशश्लोकी ग्रंथ के नवम पद्य की व्याख्या वेदान्तरत्नमञ्जूषा में इस बात की हैं ।) (५) द्वैत सिद्धांत ( ३९८ ) :- • श्रीमाध्वाचार्य विरचित पूर्णप्रज्ञभाष्यमें "द्वैत" सिद्धांत का समर्थन किया गया हैं,
(३९८) द्वैतमतम् :- द्वैतमतावलम्बि - श्रीमाध्वाचार्यमते जीवस्तु सर्वथैव सदैव चास्ति तस्माज्जगन्नियन्तुर्जगदीश्वरतो भिन्नः । जीवस्याऽल्पज्ञत्वधर्मावच्छिन्नत्वेन, परमेश्वरस्य च सर्वज्ञत्वधर्मावच्छिन्नत्वेन भेदस्तयोः सुस्पष्ट एवेति सार्वजनीनोऽयं विषय: । 'जीव ब्रह्मैव नापर:' इति शाङ्करवेदान्तसिद्धान्तानुसारं नास्त्यनयोजींवात्मपरमात्मानोस्तादात्म्यम्, प्रागुक्तविभिन्नधर्मावच्छिन्नत्वदर्शनात् । श्रुतेस्तु सार्थक्यं 'पुरोहितोऽयं राजा संवृत्तः' इतिवद् विधेयमिति न कश्चिद् दोषः ।
अनयोः श्रीमाध्वाचार्यः सेव्यसेवकभावसम्बन्धमङ्गीकरोति, आहोस्वित् पूज्यपूजकभावसम्बन्धं स्वीकरोति, अथवा दास्यदासकभावसम्बन्धोऽपि भवितुमर्हतीत्यपि कदाचित्तुल्यवित्तिवेद्यन्यायेन वक्तुं शक्यतेऽतो नहि कदापि तयोस्तादात्म्यम् (एकत्वम्) स्यात् । श्रीमाध्वाचार्यमते सेव्यतावच्छेदककुक्षिनिक्षिप्तः, पूज्यतावच्छेदककुक्षिनिक्षिप्तो वा चास्ति शङ्खचक्र-गदाधारी मानवमात्रहृदयकुञ्जविहारी परमेश्वरपदाधिकारी, मुरारिः, पीताम्बरवेषभूषाधारी श्रीविष्णुरेव । स च भगवान् विष्णु रुक्मिणीयुतपाण्डुरङ्गाऽपरनामधेयश्चास्ति सर्वथा लक्ष्मीयुक्तः । अयञ्च श्रीमाध्वाचार्यः १३०० ईसवीये वर्षे पाञ्चभौतिकशरीरेण विराजमानः पूर्णप्रज्ञः, आनन्दतीर्थापराऽभिधानः केनेरी - प्रान्तान्तर्गतपङ्कजप्रदेशे स्वीयां जनिं लब्धवान् । अस्य श्रीमाध्वाचार्यस्य पितुर्नाम श्रीमध्यगेह आसीत्, मातुश्च 'वेदवती' इति । अस्यैव बाल्यावस्थाकालीनं नाम 'वासुदेव' इत्यासीत् । अयञ्च महाविद्वान् महापण्डितो वायोरवतारभूतः प्रभूतः श्रीमाधवाचार्याीपरनामधेयः श्रीपूर्णप्रज्ञः स्वीयमतस्य पुष्टि-तुष्टिकारणीभूतानि निम्नोल्लिखितानि ग्रन्थजातानि स्वीयग्रन्थलेखनकलाकौशलपूर्वकं स्वयं रचितवान् । तथाहि
१. 'गीताभाष्यम्-स्वमतसमर्थकम् । २. 'सूत्रभाष्यम्' - पूर्णप्रज्ञसंज्ञकम् । ३. 'महाभारततात्पर्यनिर्णयः' । ४. श्रीमद्भागवततात्पर्यनिर्णय:' । इत्यादि नानाविधाः स्वमतपोषकाः स्वीयवैष्णवसम्प्रदायविकासकरा इतोऽतिरिक्ता अपि बहवो ग्रन्थाः अनेन महाविदुषा विरचिता: । दक्षिणदेशीयशरीरावच्छिन्नस्यास्य माध्वाचार्यापरनामधेयस्य श्रीपूर्णप्रज्ञस्य वायोरवतारभूतत्वेन वर्णनं मिलति । तथाहि - 'प्रथमस्तु हनूमान् स्याद् द्वितीयो भीम एव च। पूर्णप्रज्ञस्तृतीयश्च भगवत्कार्यसाधकः' ॥ इत्यनेन प्रमाणभूतेन पद्यात्मकेन श्लोकेन सुस्पष्टमिदं विज्ञायते यत् श्रीहनुमद्भीमयोः साक्षाद् वायुभूत्वेन पूर्णप्रज्ञस्यापि तथाविधत्वं विज्ञेयम् । एवम् अनेन विरचितस्य सूत्रभाष्यस्योपरि चास्ति 'तत्त्वप्रदीप' नाम्नी टीका या १४०० ईसवीये वर्षे 'श्रीत्रिविक्रमपण्डिताचार्य' द्वारा विरचिता वर्तते । अयञ्च महानुभावो विद्वान् प्रत्यक्षमनुमानञ्चेति प्रमाणद्वयमेवाऽभ्युपगच्छति । अस्मिन् मते परमेश्वरपदजन्यबोधविषयतावद् अखण्ड-ब्रह्माकाराकारिताऽन्तःकरणवृत्तिविषयत्वेन प्रमाणविषयत्ववदङ्गीक्रियते इति । (दर्शनशास्त्रस्येतिहास:, पृ-६७-६८)
For Personal & Private Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org