Saptabhangi Nayapradip

SR No.: 004070
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay Upadhyay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Total Pages: 280
Language: Hindi, Gujarati, English
Classification: Book_Devnagari
File Size: 6 MB

Page 64

+ सप्तभङ्गीनयप्रदीपः +
सामर्थ्यात्, न तु युगपदिति ; ( २३ ) क्त- क्तवतुसङ्केतितनिष्ठाशब्दवत्, अथवा पुष्पदन्तशब्देन सङ्केतितवत्, निष्ठाशब्देन पुष्पदन्तशब्देन वा क्रमेणैव क्त-क्तवत्वोः सूर्य-चन्द्रमसोश्चार्थગુણસૌમ્યા
૨૨
(૨૩) આ જ વાતને (= શબ્દો જુદા જુદા અર્થને ક્રમથી જ જણાવી શકે, યુગપત્ નહીં - એ જ વાતને) બે ઉદાહરણ સાથે સમજાવે છે –
શબ્દાર્થ : (૧) -વત્તુ પ્રત્યયમાં સંકેતિત નિષ્ઠા શબ્દની જેમ, અથવા (૨) પુષ્પદંત શબ્દથી સંકેતિત સૂર્ય-ચંદ્રની જેમ (તે તે શબ્દો ક્રમશઃ જ અર્થને જણાવવા સમર્થ છે. જુઓ-) નિષ્ઠાશબ્દથી અને પુષ્પદંતશબ્દથી ક્રમશઃ જ ત્ત્ત-વતુ અને સૂર્ય-ચંદ્રનો અર્થબોધ થાય છે. (બાકી એક શબ્દથી યુગપત્ બે વસ્તુનો અર્થબોધ ન થાય.)
વિવેચન : આ પદાર્થને આપણે પૂર્વપક્ષ-ઉત્તરપક્ષની શૈલીથી સમજીએ -
:
પૂર્વપક્ષ ઃ તમે એમ કહો છો કે - કોઈ એક પદ ઉભય અર્થને ન જણાવી શકે. પણ તમારી વાત બરાબર નથી, કારણ કે જે જે સાંકેતિક પદો છે, તે બધા એક હોવા છતાં પણ ઉભય અર્થને જણાવે છે જ.
જેમ કે ‘ત્ત-વતો: નિષ્ઠા’ અહીં વપરાયેલો ‘નિષ્ઠા’ શબ્દ, એક જ પદ હોવા છતાં સાંકેતિક (સંકેતવાળા અર્થથી યુક્ત) હોવાથી, હૈં અને વતુ બંને અર્થને જણાવે છે જ.
સ્યાદ્વાદી ઃ તમારી વાત બરાબર નથી, કારણ કે અમે જૈનો એવું નથી કહેતા કે - ‘એક પદ ઉભય અર્થને ન જણાવે’... પણ અમારું કહેવાનું તાત્પર્ય એ કે - ‘એક પદ એકી સાથે ઉભય અર્થને ન જણાવી શકે..’’
તમે જે સાંકેતિકનું ઉદાહરણ આપ્યું, ત્યાં પણ એક પદ (= નિષ્ઠા) એકી સાથે ઉભય અર્થને નથી જણાવતો. જુઓ - ‘h-હવતો: નિષ્ઠા' અહીં સાંકેતિક એવો નિષ્ઠા શબ્દ, TM અને વતુ પ્રત્યયને એકી સાથે નથી જણાવતો, પણ ક્રમશઃ જ જણાવે છે (અર્થાત્ તે બંને પ્રત્યયનું પૂર્વાપરભાવે જ કથન થાય છે, યુગપત્ નહીં.)
એટલે યુગપત્ બે અર્થને જણાવનાર કોઇ જ શબ્દ નથી - એ વાત સંગત છે.
* પુષ્પદંતશબ્દમાં પણ ક્રમિક અર્થબોધકતા
પૂર્વપક્ષ : ‘પુષ્પવન્તૌ વિવાર-નિશારી' એવા કોશના વચન પ્રમાણે, ‘પુષ્પદંત' શબ્દ, સૂર્ય અને ચન્દ્ર એ બે અર્થને જણાવે છે જ ને ?
૧. વ્યાકરણમાં એવો સંકેત કરાયો છે કે – જ્યાં નિષ્ઠા શબ્દ વપરાય, ત્યાં હ્ર અને હ્રવતુ આ બે પ્રત્યય સમજવા.