Saptabhangi Nayapradip

SR No.: 004070
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay Upadhyay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Total Pages: 280
Language: Hindi, Gujarati, English
Classification: Book_Devnagari
File Size: 6 MB

Page 60

+ सप्तभङ्गीनयप्रदीपः
निरूपणाद् भावाऽभावयोरैक्यापत्तेरनिष्टप्रसङ्ग इति ? भिन्नभिन्नसमयप्ररूपणायां नैष दोषः, प्रतिसमयक्षयित्वाद् भावानाम्, नापि यस्मिन् समये उत्पादस्तस्मिन् विनाश इति
→ ગુણસૌમ્યા+
છે. (પહેલાં ઘડો ઉત્પન્ન થાય, ત્યારે અસ્તિત્વ. અને પછી હથોડો લાગતાં તૂટી જાય, ત્યારે નાસ્તિત્વ.) આમ બંનેનો કાળ જુદો જુદો હોવાથી, તે બેનાં ઐક્યનો પ્રસંગ નહીં આવે.
પ્રશ્ન : જો બંને જુદા જુદા સમયે હોય, તો જે વખતે અસ્તિપણું હોય, તે વખતે એકાંતે અસ્તિપણું જ. અને જે વખતે નાસ્તિપણું હોય, તે વખતે એકાંતે નાસ્તિપણું જ. આ પ્રમાણે તો એકાંતે અસ્તિપણું અને નાસ્તિપણું (એમ એકાંતવાદ) માનવાની આપત્તિ આવશે ને ?
ઉત્તર ઃ ના, ઘડો જ્યારે ઉત્પન્ન થાય, ત્યારે તે રૂપે તેનું અસ્તિત્વ હોય છે, પણ તે સિવાયના પટાદિરૂપે તો તેનું નાસ્તિત્વ હોય છે જ (તેથી તે વખતે એકાંતે અસ્તિપણું જ નથી.) અને તે વખતે તે બે (= અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ) એકસાથે હોવા છતાં પણ, તે બેનાં ઐક્યનો પ્રસંગ નહીં આવે, કારણ કે બંને જુદા જુદા રૂપે હોય છે. (ઘટરૂપે અસ્તિપણું અને પટાદિરૂપે નાસ્તિપણું.)
એ જ રીતે એકાંતે નાસ્તિપણાંનો પણ નિરાસ સમજવો, જ્યારે ઘડાનું નાસ્તિપણું આવે છે, ત્યારે તેનું માટી-ઠીકરાદિરૂપે અસ્તિપણું પણ હોય છે જ.
એટલે અસ્તિત્વ-નાસ્તિત્વ એ બે એકસાથે ન હોય - એવું જે ઉપર કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ કે એક વસ્તુ એકસમયમાં જ એક જ સ્વરૂપે અસ્તિ-નાસ્તિ બંને ન હોઇ શકે. (અર્થાત્ જે વખતે ઘડારૂપે અસ્તિપણું હોય, તે જ વખતે ઘડારૂપે નાસ્તિપણું ન હોય.) બાકી તેનાથી જુદારૂપે તો નાસ્તિપણું ત્યારે પણ હોય છે જ.
હવે મૂળ વાત પર આવીએ -
ઘટ-પટાદિ તમામ વસ્તુઓ ઉત્પન્ન થયા પછી આગળ જઇને નાશ પામે છે. અને આવું માનવાનું કારણ એ કે, બધા પદાર્થો સમયે-સમયે નાશ પામે છે. (પહેલી ક્ષણે ઉત્પન્ન થનારી વસ્તુ જ બીજી ક્ષણે વિલીન થઇ જાય છે.)
અને અમે એવું નથી માનતા કે - જે સમયે વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય, તે જ સમયે તેનો વિનાશ પણ થઈ જાય ! (આવું માનવામાં વિરોધ-અસંગતિ વગેરે દોષો જરુર આવે.) પણ માનવાનું એ કે - ઉત્પન્ન થનારી વસ્તુ તેનાથી બીજી ક્ષણે નાશ પામે છે.
એટલે જેનું અસ્તિપણું હોય, તેનું જ આગળ જઇને નાસ્તિપણું આવે છે. આ પરથી સિદ્ધ થાય છે કે, અસ્તિપણું તે નાસ્તિપણાંને અવિનાભાવી છે. એટલે દરેક વસ્તુઓ માત્ર અસ્તિ કે નાસ્તિરૂપ નહીં, પણ અસ્તિ-નાસ્તિ ઉભયરૂપ છે, એમ ફલિત થયું.