________________
* सप्तभङ्गीनयप्रदीप: जीवलक्षणयोर्द्रव्य-पर्याययोर्ग्रहणम्, तयोर्द्वयोः सर्वथा भिन्नताप्रत्यणायां नैगमाभासो दुर्नय इत्यर्थः । नैयायिक-वैशेषिकदर्शनमप्येतदाभासतया ज्ञेयमिति । इति नैगमः ॥ (९०) अथ द्रव्यार्थिकनयस्य द्वितीयभेदं सङ्ग्रहनामानमुपवर्णयन्ति“સાચત્રપદી પર: સ”િ
-[પ્રમ૦ પરિ૦ ૭ સૂત્ર-૨૩]
...ગુણસૌમ્યા. તાત્પર્યઃ
(૧) “વસ્તુ પર્યાયવદ્રવ્યમ્' અહીં વસ્તુ અને પર્યાયવાળું દ્રવ્ય - બંને કથંચિત્ એક છે (માત્ર લક્ષ્ય-લક્ષણરૂપે તે બેનો જુદા તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે, તે છતાં જે અભિપ્રાય આ બંને ધર્મીને એકાંતે જુદા જ માને, તે નૈગમનયાભાસ થાય.
(૨) “ક્ષણવં સુઘી વિષયાસજીનીવ:' અહીં સુખરૂપ પર્યાય અને વિષયોમાં આસક્તિવાળું જીવદ્રવ્ય - તે બંને એકાંતે જુદા નથી. (કારણ કે દ્રવ્યથી એકાંતે જુદો પર્યાય અને પર્યાયથી એકાંતે જુદું દ્રવ્ય કદી દેખાતું નથી. તે છતાં જે અભિપ્રાય તે બેને એકાંતે જુદા માને, તે નૈગમનયાભાસ થાય.
નૈયાયિકદર્શન અને વૈશેષિકદર્શન ધર્મ-ધર્મી વગેરેને પરસ્પર અત્યંત જુદા માને છે, જ્યાં કથંચિત્ ભેદભેદ છે, ત્યાં એકાંતે ભેદ માની લે છે. એટલે જ આ દર્શનો નૈગમનયરૂપ ન રહેતાં નૈગનયાભાસ રૂપ બને છે.
(૯૦) આ પ્રમાણે દ્રવ્યાર્થિકનયના પહેલા ભેદરૂપ નૈગમનનું સ્વરૂપ બતાવીને, હવે તેના બીજા ભેદરૂપ સંગ્રહાયનું સ્વરૂપ બતાવે છે –
* (૨) સંગ્રહનચનું સ્વરૂપ ક લક્ષણ : સામાન્યમાત્રપ્રાદિ પરામર્શ સાઃ |
અર્થ: “સામાન્ય માત્રને જ મુખ્યપણે ગ્રહણ કરનારો (અને વિશેષને ગૌણ કરનારો) વક્તાનો જે અભિપ્રાય” તે સંગ્રહનય કહેવાય છે. વિવેચનઃ
અશેવિશેષરહિતં = સર્વવિશેષોથી રહિત એવું તત્ત્વદ્રવ્યત્વ = “સત્ત્વ' અથવા ‘દ્રવ્યત્વ” ૧. ઘટરૂપ દ્રવ્યથી જુદા વર્ણાદિ પર્યાયો અને વર્ણાદિ પર્યાયોથી જુદો એકલો ઘડો કદી દેખાતો નથી. આ વિશે
સચોટ તર્કો જાણવા અનેકાંતજયપતાકા - સન્મતિતર્ક વગેરે ગ્રંથોનું અવગાહન કરવું.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
