Haim Prakash Maha Vyakaranam Uttararddham

SR No.: 004041
Original Sutra Author: N/A
Author: Kshamavijay
Publisher: Hiralal Somchand Kot Mumbai
Publication Year: 1952
Total Pages: 636
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 18 MB

Page 482

प्रक्रियावृत्तिरूपे श्रीहैमप्रकाशे कृदन्तप्रक्रिया
अन्यत्यदादेराः ॥ ६२॥ [सि० ३।२।१५२] अन्यस्य त्यदादेश्च दृगादावुत्तरपदे आः स्यात् । स्य इव दृश्यते इति त्यादृशः त्यादृशी । त्यादृक्षः त्यादृक्षी । त्यादृक् । एवमन्याशः। ईदृक् ॥ ६२ ॥
'अन्य' अनेन आत्वे त्यादृशः । टकारः स्त्रियां उथर्थः । ककारः कित्कार्यार्थः । स्त्रियां त्यादृशी । सगागमे 'यजसृजः' इति षत्वे, 'षढोः कः सि' इति तस्य कत्वे त्यादृक्षः । स्त्रियां त्यादृक्षा५ केचित् । सकमपि टितं मन्यन्ते त्यादृक्षी । किबागमे त्यादृक् ६ । एवं तादृशः तादृशी तादृक्षः तादृक्षा ताक्षी तादृक् ६ । यादृशः अन्याहशः ६ ॥ ६२ ॥ समानशब्दस्य विशेषमाह । सूत्रम्
हग्हशदृक्षे ॥ ६३॥ [सि० ३२११५१] समानस्य सः स्यात् । सदृक् ६ । सदृशः ६ । ईदृशः ६। कीदृशः ॥ ६३ ॥ 'हग्०' स्पष्टम् । सदृशः ६ ॥ ६३ ॥ इदंकिमोर्विशेषमाह । सूत्रम्
इदंकिमीत्की ॥ ६४ ॥ [सि० ३।२।१५३ ] दृगादावुत्तरपदे इदंकिमौ ईत्कीरूपौ स्याताम् । ईदृक् ३ । कीदृक् ३ ॥ ६४ ॥ 'इदं०' स्पष्टम् । ईदृशः ६ । कीदृशः ६ । एतादृशः ६ । अमूदृशः ६ । त्वादृशः ६ । युष्मादृशः ६ । मादृशः ६ । अस्मादृशः ६ । भवादृशः ६ । एकद्विशब्दयोस्तु बाहुलकादनभिधानाद्वा । एते प्रयोगा न दृश्यन्ते । एभ्य (पृ० ८५४.पं०३१) इति किम् ? वृक्ष इव दृश्यते । उपमानादिति १५ किम् ? स दृश्यते । व्याप्ये वर्तमानादिति किम् ? तेनेव दृश्यते । तस्मिन्निव दृश्यते । व्याप्य एवेति किम् ? तमिव पश्यतीत्यत्र कतरि न स्यात् । वचनभेदान्न यथासङ्ख्यम् ॥ ६४ ॥ सूत्रम्
. कतर्णिन् ॥ ६५॥ [सि० ५।१११५३ ] कर्थादुपमानात्पराद्धातोर्णिन् स्यात् । उष्ट्रकोशी ॥ ६५ ॥
'कर्त' कर्थादिति । कर्तृवाचिन उपमानभूतानाम्नः परात् णिन् स्यात् । कृत्त्वात् कर्तरि उष्ट्र २० इव क्रोशतीति उष्ट्रकोशी ध्वासरावी खरनादी सिंहनादी सिंहनर्दी । कर्तुरिति किम् ? शालीनिव कोद्रवान भुते । उष्ट्रमिवाश्वमारोहति । उपमानभूतादित्येव उष्ट्रः क्रोशति । अशीलार्थो जात्यर्थश्वारम्भः ॥६५॥ सूत्रम्
- अजातेः शीले ॥ ६६ ॥[सि० ५।१।१५४ ] अजातिवाचिनो नाम्नः पराद्धातोः शीलेऽर्थे वर्तमानाण्णिन् स्यात् । उष्णभोजी । अजाते-२५ रिति किम् ? शालीन भोक्ता ॥६६॥ ___ 'अजाते.' अजातिवाचिनो नाम्नः पराद्धातोः शीलेऽर्थे वर्तमानाण्णिन् स्यात् । उष्णं भुते इत्येवंशीलः उष्णभोजी शीतभोजी । अजातेरिति प्रसज्यनिषेधादसत्त्ववाचिनोऽप्युपसर्गाद्भवति । उदासरतीत्येवं शील उदासारी प्रत्यासारी प्रस्थायी प्रतिबोधी प्रयायी । प्रतीतेरिति किम् ? यायी । उदाङभ्यां परं सात वर्जयित्वाऽन्यस्माद्धातोरुपसर्गपदान्नेच्छन्त्यन्ये । तथोक्तं कौमुद्याम् । इह ३० वृत्तिकारेणोपसर्गभिन्न एव सुपि णिनिरिति व्याख्याय उत्प्रतिभ्यामाङि सर्तेरुपसङ्ख्यानमिति । पठितम्, हरदत्तमाधवादिभिश्च तदेवानुसृतम् । एतच्च भाष्यविरोधादुपेक्ष्यं प्रसिद्धश्चोपसर्गेऽपि ३२