Haim Prakash Maha Vyakaranam Uttararddham

SR No.: 004041
Original Sutra Author: N/A
Author: Kshamavijay
Publisher: Hiralal Somchand Kot Mumbai
Publication Year: 1952
Total Pages: 636
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 18 MB

Page 464

ज
ज
विश्वहितबोधिदायकश्रीअमीविजयगुरुभ्यो नमः
एँ नमः।
*अथ कृदन्तप्रक्रिया निरूप्यते ।।
ज्योतिस्तत्परिचिन्त्य नित्यमुदितं प्राग् ब्रह्मरूपं स्फुर__ लोकालोकविलोकनैकरसिकैरालोकितं तात्त्विकैः । स्यादित्यादिविधि विधाय विधिवढ्याधूतधीविक्रियां
__ वक्तुं व्यक्तमुपक्रमे क्रमगतां कृत्प्रत्ययप्रक्रियाम् ॥ १॥ कृदन्तप्रक्रियां निरूपयितुमाह । अथेति तत्र प्रथमं कृत्प्रत्ययान् लक्षयति सूत्रम्
आतुमोऽत्यादिः कृत् ॥ १॥ [सि० ५।१।१] इत्यादि ॥१॥
'आतु०' अस्यायमर्थः । धातोर्विधीयमानस्त्यादिवर्जितो वक्ष्यमाणस्तुमभिव्याप्य प्रत्ययः कृत्संज्ञो १० भवति । घनघात्यः । घनेन हन्यते इति धनघात्यः । 'ऋवर्णव्यञ्जनात्०' (५।१।१७) इति ध्यण् । अस्य कृत्संज्ञत्वात् 'कारकं कृता' (३।१।६८) इति समासः । अत्यादिरिति त्यादयोऽत्र वक्ष्यमाणा अपि न कृत्संज्ञा । एषां कृत्संज्ञत्वे तु प्रणिस्ते इत्यत्र 'निसनिक्षनिन्दः कृति वा' (२।३।८४) इति णत्वविकल्पः स्यात् ॥ १ ॥ अथात्र अधिकारसूत्रमाह ।
बहुलम् ॥ २॥ [सि० ५।१२] 'बह०' अयमस्यार्थः । अधिकारोऽयम् । कृत्प्रत्ययो यथानिर्दिष्टादर्थादेरन्यत्रापि बहुलं भवति । पदाभ्यां ह्रियते पादहारकः । गले चोप्यते इति गलेचोपकः । मुह्यतेऽनेनेति मोहनीयं कर्म । स्नात्यनेनेति नानीयं चूर्णम् । एवं यानीयोऽश्वः । दीयतेऽस्मै इति दानीयोऽतिथिः । सम्प्रदीयतेऽस्मै इति सम्प्रदानम् । एवं स्पृहणीया विभूतिः । समावर्तन्त तस्मादिति समावर्तनीयो गुरुः। एवमुद्वेजनीयः खलः । तिष्ठन्यस्मिन्निति स्थानीयं नगरम् । एवं शयनीयः पल्यङ्कः।। ___ इत्यादिशब्दात् । 'असरूपोऽपवादे वोत्सर्गः प्राक् क्तेः' (५।१।१६) इतः सूत्रादारभ्य 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) इत्यतः प्राग् योऽपवादस्तद्विषयेऽपवादेनासमानरूप औत्सर्गिकः प्रत्ययो वा स्यात् । अवश्यलाव्यम् अवश्यलवितव्यम् । ज्ञः ज्ञायकः । नन्दनः नन्दकः नन्दयिता । असरूप इति किम् ? ध्यणि यो न स्यात् । कार्यम् । डविषयेऽण न स्याद् गोदः। नानुबन्धकृतान्यसारूप्यान्येकस्वरत्वानेकवर्णत्वानीति सारूप्यम् । प्राक्तेरिति किम् ? कृतिः चितिः रक्षितं रक्षणम् ।२५ अत्र घबादिर्न स्यात् । अपवादे त्यादिविषये त्वसरूपोऽप्युत्सर्गत्यादिर्न प्रवर्तते इति । 'श्रुसद' (५।२।१) इति सूत्रे वाग्रहणेन ज्ञापयिष्यन्ति ॥२॥ अथ कृत्प्रत्ययाः कस्यामुक्तौ भवन्तीत्याह
૨૮