Haim Prakash Maha Vyakaranam Uttararddham

SR No.: 004041
Original Sutra Author: N/A
Author: Kshamavijay
Publisher: Hiralal Somchand Kot Mumbai
Publication Year: 1952
Total Pages: 636
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 18 MB

Page 411

महामहोपाध्यायश्रीविनयविजयगणिविरचिते खोपज्ञहैमलधुदिन्यितमो द्विरुच्यते । पुपुत्री यिषति पुतित्री यिषति पुत्रीयिषिषति पुत्रीयियिषति । पुत्रीयन्तं प्रायुद्ध अपुपुत्रीयत् अपुतित्रीयत् अपुत्री यियत् । पुनरेकेषाम् (४।१।१०) एकेषामाचार्याणां मते द्वित्वे' कृते पुनर्द्वित्वं स्यात् । सुसोषुपिषते । भृशं पुनः पुनर्वा स्वपिति सोषुप्यते । भृशाद्यर्थे यङ् 'स्वपेर्यड्डे च (४।१।८०) इति वृत् । द्वित्वे पूर्वस्य गुणे सोषुपितुमिच्छति सन् । अत इत्यनेन विषयेऽस्य लोपात् ५ स्वरस्य परे इत्यनेन स्थानित्वाभावे यो लुक् सिद्धः । प्राणिणिषयते प्राणिणिषत् । 'द्वित्वेप्यन्ते.' (२।३।८१ ) इति द्वित्व इति वचनात् द्वयोरेव णत्वम् । न तृतीयस्य । बुबोभूयिषते । एकेषामिति किम् ? सोषुपिषते । प्राणिणिषत् । बोभूयिषते । 'यिः सन्वेयः' (४।१।११) ईय॑तेर्द्वित्वे यिः सन्वा द्विः स्यात् । 'सूर्य ईर्ष्या ईj ईध्यार्थाः। ईयियिषति । ऐध्यियषत् ।
ईष्यिषिषति । ऐष्यिषिषत् । अर्जेविशेषमाह । 'घस्ल.' (४।४।१७) सूत्रमदादिप्रकरणे १० (पृष्ठ ६३१) व्याख्यातम् ॥ ३ ॥ ग्रहादीनां विशेषमाह ।
ग्रहगुहश्च सनः ॥ ४॥ [सि० ४।४।५९] आभ्यामुवर्णान्ताच विहितस्य सन आदिरिद् न स्यात् ॥४॥ . 'ग्रह' उवर्णान्ताच्चेति यथा रुरूषति तुतूषति लुलूषति पुपूषति । यौतेस्तु 'इवृध०' (४।४।४७) इत्यादिना इड्विकल्पः। यियविषति युयूषति । गुहेरिटमपीच्छत्यन्यः । 'जुगूहिषन्मत्तगजोऽभ्य१५ धावत' ॥ ४ ॥ ग्रहधातोः सन्युपयोगि सूत्रम् ।
रुदविदमुषग्रहखपप्रच्छः सन् च ॥ ५॥ [सि० ४।३।३२] एभ्यः क्त्वा सन् च किद्वत्स्यात् । कित्त्वाद्व्रश्चेति वृति, हो धुट पदान्ते इति हस्य ढत्वे, गडदबादेरिति घत्वे, जिघृक्षति ॥५॥ __'रुद०' प्रक्रिया स्पष्टा ॥ ५ ॥ गुहधातोः सन्युपयोगिसूत्रम्
__ उपान्त्ये ॥६॥ [सि०४।३३४] नामिन्युपान्त्ये सति धातोः सन्ननिट् किद्वत् स्यात् । जुघुक्षति । बिभित्सति ॥६॥ 'उपा० ॥ ६ ॥ उवर्णान्तानां सन्युपयोगिसूत्रम्
नामिनोऽनिट् ॥ ७॥ [सि०।४।३।३३ ] नाम्यन्तस्य धातोरनिट् सन् किद्वत् स्यात् । बुभूषति । रुरुदिषति विवदिषति । मुमुषिषति । २५ स्वपेयड़े चेति यवृत्, खापयितुमिच्छति सुषुप्सति ॥७॥
'नामि०' स्पष्टम् । स्वपधातोः 'रुदविद०' (४।३।३२) इति सनः कित्त्वे 'स्वपेर्यड्डे च' (४।१।८० ) इति वृत् । एवं पिपृच्छिषतीत्यत्र 'अहव्रश्व०' (४।१।८४) इति वृत् । रुदविदमुषो 'वौ व्यञ्जनादेः सन् 'चायवः' (४।३।२५) इति विकल्पे, ग्रहेस्तु 'क्त्वा' इति प्रतिषेधे प्राप्ते वचनम् । स्वपिप्रच्छोः सन्नर्थमेव । क्त्वा हि किदेव ॥ ७ ॥ णिगन्तस्य स्वपेः सनि विशेषमाह
खपो णावुः ॥८॥[सि०४।१६२] स्वपेरें सति द्वित्वे पूर्वस्य उ: स्यात् । सुष्यापयिषति ॥९॥ ३२ 'स्वपो' णौ सतीति । सनीति निवृत्तम् कार्यान्तरविधानात् । सुष्वापयिषतीति । एवं स्वपेरें
२०
३०