Haim Prakash Maha Vyakaranam Uttararddham

SR No.: 004041
Original Sutra Author: N/A
Author: Kshamavijay
Publisher: Hiralal Somchand Kot Mumbai
Publication Year: 1952
Total Pages: 636
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 18 MB

Page 388

।
प्रक्रियावृत्तिरूपे श्रीहेमप्रकाशे अर्थविशेषे चुरादयः परस्मैपदिनः ७६१ इति जान्ताः षट् उदितश्च । पट पाटयति । अन्यत्र 'पट गतौ' पटति । 'पटण् ग्रन्थे' अदन्तः पटयति । पुट पोटयति । अन्यत्र 'पुटत् संश्लेषणे' पुटति । 'लुट लोटयति' अन्यत्र 'लुटि प्रतीघाते' लोटते । 'लुट्च् विलोटने' लुट्यति । घट घाटयति । अन्यत्र 'घटिष् चेष्टायाम्' घटते । णिगि 'घटादे.' (४।२।२४) इति हखे घटयति । 'घटण् संघाते' इति पठितोऽपि सकर्मकार्थमर्थविशेषार्थं च पुनरिहायमधीतः । घुटु उदित्त्वान्ने घण्टयति । अचि घण्टा । अन्यत्र ५ घण्टति । इह रुटनटौ टान्तौ लड्डुतडौ च डान्तौ केचिदधीयते । रुट रोटयति अन्यत्र 'रुटि प्रतीघाते' रोटते । नट नाटयति । अन्यत्र 'णट नृतौ' नटति । भ्वादिरात्मनेपदीति नन्दी नटते । लड्डु उदित्त्वान्ने लण्डयति । तड ताडयति । अन्यत्र तडति । इति टान्ताः पञ्च । ५ ॥ वृत वर्तयति । अन्यत्र 'वृतूङ् वर्तने वर्तते । इति तान्तः १ । पुथ पोथयति । अन्यत्र 'पुथच हिंसायाम्' पुथ्यति । इति थान्तः । नद नादयति अन्यत्र 'णद अव्यक्ते शब्दे' नदति । इति दान्तः । वृध१० वर्धयति । अन्यत्र 'वृधूङ् वृद्धौ' वर्धते । इति धान्तः । गुप गोपयति । अन्यत्र 'गुपू रक्षणे' गोपायते । धूप धूपयति । अन्यत्र 'धूप सन्तापे' धूपायति । कुप कोपयति । अन्यत्र 'कुपच् कोपे' कुप्यति । इति पान्तात्रयः । चीव चीवयति । अन्यत्र चीवृग् ऊषीवत् चीवते चीवति । इति वान्तः। दशु दंशयति । अन्यत्र 'दंशं दशने' दशति । कुशु कुंशयति । अन्यत्र कुंशति । इति शान्तौ द्वावुदितौ च । त्रसु बंसयति । अन्यत्र सति । पिसु पिंसयति । अन्यत्र पिंसति । कुसु १५ कुंसयति । अन्यत्र कुंसति । दसु दंसयति । अन्यत्र दसति । इति सान्ताश्चत्वार उदितश्च । वह वहयति । अन्यत्र 'वर्हि प्राधान्ये' वर्हते । वृह वृहयति । 'णिवेत्ति०' (५।३।१११) इत्यने वृंहणा। वल्ह वल्हयति । अन्यत्र 'वल्हि प्राधान्ये' वल्हते । अहु अंहयति । अन्यत्र 'अहुङ् गतौ' अंहते । वहु वंयति । महु मंहयति । अन्यत्र 'बहुङ् महुङ् वृद्धौ' वंहते मंहते । इति हान्ताः षट् ६ । लोकृतर्कादयः स्वार्थे णिचमुत्पादयन्ति । भासार्थाश्चेति पारायणम् । भासयति दिशः २० दीपयति इन्धयति प्रकाशयति । गणान्तरपाठस्त्वेषामात्मनेपदादिकार्यार्थः।
___-भइति अर्थविशेषे चुरादयः परस्मैपदिनः चतुरशीतिः ८४ । - अथात्मनेपदिनः । 'युणि जुगुप्सायाम्' इदित्त्वादात्मनेपदे यावयते धर्म जाल्मः । 'य एञ्चातः' (५।१।२८) इति ये याव्यम् । अन्यत्र 'युगश् बन्धने' युनीते युनाति । युजिरयमित्ये के योजयते । इति उदन्तः । 'गृणि विज्ञाने' विज्ञापने इत्येके । गारयते । अन्यत्र 'गृत् निगरणे' ।२५ गिरति । गश् शब्दे' गृणाति । कृणीति चन्द्रः । कारयते । इति ऋदन्तः । 'वश्चिण प्रलम्भने' प्रलम्भनं मिथ्याफलाख्यानम् । वश्चयते । 'णिवेत्ति०' (५।३।१११) इत्यने वञ्चना । अन्यत्र 'वञ्चू गतौ' वञ्चति । इदित्त्वादेव णिजन्तादात्मनेपदे सिद्धे 'प्रलम्भे गृधिवश्वेः' ( ३।३।८९) इति तद्विधानं णिगन्ताद फलवत्कर्बर्थमित्येके । इति चान्तः । 'कुटिण प्रतापने' कोटयते उत्कोटयते । अन्यत्र 'कुटत् कौटिल्ये' कुटति इति टान्तः । 'मदिण् तृप्तियोगे' तृप्तिशोधन इत्यन्ये, । तृप्तेः शोधनं संपत्तिः । ३० मादयते । अन्यत्र ‘मदैच् हर्षे' माद्यति । हर्षग्लपनयोर्घटादित्वाणिगि ह्रस्वे मदयति । 'विदिण् चेतनाख्याननिवासेषु' वेदयते सुखम् । चेतयते इत्यर्थः । आवेदयते धर्मम् आख्यातीत्यर्थः । वेदयते गृहम् । निवासं करोति इत्यर्थः । विवादेऽप्यन्ये प्रवेदयते वादिना । अन्यत्र 'विदक् ज्ञाने' वेत्तीत्यादि । इति दान्तौ द्वौ । 'मनिण स्तम्भे' स्तम्भो गर्वः । मानयते । विमानयते वृषलः । पक्षे ३४
है. प्रका० उत्त० ९६