Haim Prakash Maha Vyakaranam Uttararddham

SR No.: 004041
Original Sutra Author: N/A
Author: Kshamavijay
Publisher: Hiralal Somchand Kot Mumbai
Publication Year: 1952
Total Pages: 636
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 18 MB

Page 303

६७६ महामहोपाध्यायश्रीविनयविजयगणिविरचिते खोपज्ञहैमलघु. कृतचूतनृतच्छृदितृदोऽसिचः सादेर्वा ॥ ३॥ [सि० ४।४।५० ] ___ एभ्यः पञ्चभ्यः परस्याऽसिचः सादेरशित आदिरिड् वा स्यात् । नतिष्यति-नर्त्यति ९ । 'कुथच् पूतीभावे' कुथ्यति ४। अकोथीत् ५ । चुकोथ ६ । कुथ्यात् ७ । कोथिता ८ । 'व्यधंच ताडने ॥३॥ ५ 'कत.' एभ्यः पञ्चभ्य इति । 'कृतैत् छेदने' 'कृतैप वेष्टने वा वृतैच् हिंसातिक्रमयोः' । 'नृतच नर्तने । 'उच्छृदूपी दीप्तिदेवनयोः' । 'उतृदृपी हिंसानादरयोः' यथा कर्त्यति । अकय॑त् । चिकृत्सति । कतिष्यति अकतिष्यत् । चिकतिषति । वृत् वय॑ति अवय॑त् । विवृत्सति । वर्तिष्यति अवतिष्यत् । विवर्तिषति । नृत् नय॑ति अनय॑त् । निनृत्सति । नतिष्यति अनतिष्यत् । निनतिषति । च्छृद् छद्मति अछय॑त् । चिच्छृत्सति । छर्दिष्यति अछर्दिष्यत् । चिच्छर्दिषति । तृद् १० तय॑ति अतय॑त् । तर्दिष्यति अतर्दिष्यत् । तितर्हिषति । सादेरिति किम् ? कर्त्तिता वर्तिता नर्तिता
छर्दिता तर्हिता । असिच इति किम् ? अकर्तीत् अचीत् अनीत् अछर्दीत् । प्राप्ते विभाषा। वेट्त्वादेव क्योरिडभावे सिद्धे ऐदित्करणं यङ्लुबन्तादनेकखरादपीडभावार्थम् । नृत्तः नृत्तवान् । नरीनृत्तः नरीनृत्तवान् । 'नृतेर्यङि' (२।३।९५) इति णत्वप्रतिषेधे नरीनृत्यते । णौ ईगित इति फलवत्कर्त
त्मिनेपदे णिगि प्राणिकर्तृकेति परस्मैपदेनापोदिते 'परिमुहायमा०' (३।३।९४ ) इति पुनर्विहिते १५ नृत्यते नटः । नर्तयते नटं चैत्रः । 'ऋदुपान्त्याद०' (५।११४१) इति क्यपि नृत्यम् । लिहाद्यचि
घलि वा नतः । 'नृत्खनञ्जः शिल्पिन्यकट्' (५।१।६५) इत्यकटि नर्तकः । अनटि 'पूर्वपदस्था०' (२।३।६४ ) इति णत्वस्य क्षुभ्नादित्वादभावे प्रनर्त्तनम् । क्लीबे क्ते नृत्तम् । इति तान्तोऽनिट् । कुथच् इति । पूतीभावो दुर्गन्धः केदः । कुथ्यति । अकोथीत् अकोथिष्टाम् । चुकोथ । कोथिता ।
कुथितम् । घबि कोथः । उणादौ उद्वटिकुलि० (३५१) इति कुमे कुथुमः ऋषिः । कुथुमं मृगा२० जिनम् । कुथिगुघेरूमः (३५३) कोथूमः चरणकृषिः । अत्रोपलक्षगत्वात् 'पुथच् हिंसायाम् ।
पुथ्यति । अपोथीत् । पुपोथ । पोथिता पोथितुम् । पुथितः । 'पुथण भासार्थः । पोथयति । इति थान्तौ द्वौ सेटौ । 'गुधच् परिवेष्टने' । गुध्यति । अगोधीत् । जुगोध । गोधिता । गोधितुम् । 'क्षुधक्लिशकुषगुधमृडमृदवदवसः' (४।३।३१) एभ्यः क्त्वासेट किद्वद्भवति । गुधित्वा । गुधितः । लिहायचि भिदाद्यङि वा गोधा । उणादौ कुथिगुधेरूमः (३५३) गोधूमः । गुधिगृधेस्त च २५ (५६८) इति किति से गुत्सः तृणजातिः । गुच्छ इति तु 'गुङ शब्दे' इत्यस्य तुदिमदि० ( १२४) इति छकि । 'राधंच वृद्धौ' । स्वादिषु पठिष्यमाणस्याप्यस्येह पाठो वृद्धावेव श्यविकरणार्थः । राध्यति वर्द्धते इत्यर्थः । वृद्धेरन्यत्र भुरेव । रानोत्यन्नं पचतीत्यर्थः । कथं तर्हि मैत्राय राध्यतीति श्यः ? अत्रापि मैत्रस्य वृद्धिविषये शुभाशुभपर्यालोचनमिति विवक्षायां वृद्ध्यर्थतैवेति स्यादेव । राद्धा राद्धम् ।
चुरादेराकृतिगणत्वात् राधयति । कश्चित्तु राधसाध संसिद्धाविति पठन् वृद्धेरन्यत्रापि श्यं साधं च ३० धात्वन्तरमिच्छति । राध्यत्यन्नं साध्यति । व्यधंच् इति । शिदविदिति श्यस्य ङित्त्वात् ॥ ३ ॥ तत्र सूत्रम्
ज्याव्यधः विति ॥ ४॥ [सि० १११८१] अनयोः सखरान्तस्था कृिति परे स्वृत्स्यात् । विध्यति ४ । अव्यात्सीत् अव्याद्धाम् अव्यात्सुः ३४५। ज्याव्येष्यधीति पूर्वस्य इत्वे, विव्याध । वृति द्वित्वे च विविधतुः विव्यधिथ विव्यद्ध ६ ।