Haim Prakash Maha Vyakaranam Uttararddham

SR No.: 004041
Original Sutra Author: N/A
Author: Kshamavijay
Publisher: Hiralal Somchand Kot Mumbai
Publication Year: 1952
Total Pages: 636
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 18 MB

Page 172

५४५
प्रक्रियावृत्तिरूपे श्रीहैमप्रकाशे भ्वादयः परस्मैपदिनः 'अहं मह' पूजायाम् । अर्हति ४ । आहीत् ५ । आनर्ह ६ । अर्थात् ७ । अर्हिता ८ । अहिष्यति ९। आर्हिष्यत् १०॥ महति ४ । अमहीत् ५। ममाह मेहतुः ६ । मह्यात् ७ । महिता ८ । महिष्यति ९ । अमहिष्यत् १० । अक्षौ व्याप्तौ च ॥१०८॥
'ढस्त०' तड्ड इति किम् ? मधुलिड्ढौकते । नायं लुप्यमानढकारनिमित्तो ढः । एवं च कृड्डे लुलुविड्डे इत्यादावपि 'अदीर्घाद्विराम०' ( १।३।३२) इति द्वित्वे सति ढकारयोनिमित्तनिमित्ति-५ भावो नास्तीति लुग न भवति । अदिदुत इति किम् ? 'हिसु तृहप हिंसायां' 'वृह वृद्धौ' क्ते प्रत्यये आवृढम् , अत्र ऋतो दीर्घो न स्यात् । अन्वियेव-लेढा मेढा अत्र गुणे पश्चात् ढलोपः, अन्यथा हि पूर्वमेव ढलोपे दीर्धे च लीढा मीढेत्यनिष्टं रूपं स्यात् । 'नाम्युपान्त्य०' (५।१।५४ ) इति के मिहः । लिहायचि 'व्यञ्जनाद्' इति घधि वा न्यङ्कद्दति घत्वे मेघः 'ऋवर्णस्येति (५।१।१७ ) व्यणि मेधः अनटि मेहनम् । 'दाश्वत्साह्वन्मीढवत्' (४।१।१५) इति निपातनात् कसौ मीट्वान् मीड्वांसौ । १० उणादौ शुषीति कितीरे मिहिरः। 'चह कल्कने' कल्कं शाठ्यं चहति 'न श्विजागृ०' (४।३।४९) इति वृद्धिप्रतिषेधादचहीत् चचाह चेहतुः चेहुः । चाचह्यते । यङ्लुपि चाचहीति चाचाढि । अचि चहः शठ इत्यर्थः 'चहण कल्कने' अदन्तः चहयति चहणः शाठ्ये इति ञिणम्परे णौ वा दीर्घ अचाहि अचहि चाहं चाहं चहं २ । 'रह त्यागे' रहति वृद्धिनिषेधे अरहीत् रराह रेहतुः । उणादौ कृवापाजीत्युणि (१) राहुः असित्यसि (९५२) रहः 'रहण त्यागे' इत्यस्य तु रहयति १५ अलि विरहः । 'रहु गतौ' उदित्त्वान्ने रंहति अरंहीत् ररंह रंहिता उणादौ असित्यसि ( ९५२ ) रंहः 'रहुण् गतौ' इत्यस्य तु रहयति । 'हह दह वृह वृद्धौ' दहति अदहीत् ददर्ह दर्हिता । दहु उदित्वान्ने दहति 'बलिस्थूल.' (४।४।६९) इति निपातनात् क्ते रहेईहेश्च वा दृढः दहितुम् । वृह वर्हति अवहीत् ववर्ह वर्हिता 'क्षुब्धविरिब्ध०' (४।४।७०) इति निपातनात् क्ते नेट् परिवृढः प्रभुः उणादौ द्रुहिवहीति (८८४) कतः वृहन् वृहन्तौ वृहती । 'वृह वृहु शब्दे च' चकाराद्वौ २० वहति ऋदित्वात् 'ऋदिच्छि०' (३।४।६५) इति वाङि अबृहत् पक्षे अवहीत् शतरि वहन वर्हन्तौ वर्हन्तः णके वर्हकः । वृहु उदित्त्वान्ने वृंहति अबृहीत् वह वंहिता क्ये वृह्यते । णके वृहकः बृहत्
हन्तौ हन्तः क्ते वृंहितम् 'क्षुब्धविरिब्धे०' ति निपातनात् परिवृढः उणादौ वृंहेनोंच्चेति ( ९१३) मनि ब्रह्म बंहिहेर्नलुक्चे( ९९०)तीसि बर्हिः । 'उह तुइ दुइ अर्दने' ऋदितस्त्रयोऽपि ओहति । 'उपसर्गस्य.' ( १।२।१९) इत्यवर्णलोपे अपोहति ऋदित्वादङि औहत् पक्षे औहीत् । तुह तोहति २५ अतुहत् अतोहीत् उणादौ वृहितुहीती(२८३ )ने तुहिनम् दुहृ दोहति अदुहत् अदोहीत् । अँह मह धातू कण्ठतो निर्दिशति । अर्हति आर्चीत् 'अनात०' (४।१।६९) इत्यात्वे ने च आनई आनर्हतुः आनईः इडागमे अर्हिता 'अर्होऽच्' (५।१।९१) पूजाहः । पूजार्हासुगद्विशेति अतृशि त्रैलोक्याभ्यर्थनं प्रकर्षमर्हति अर्हन् । व्यञ्जनात्. घबि 'न्यङ्कग०' (४।१।११२) इति धे च अर्हन्ति तेनेति अर्को मूल्यम् पूजाद्रव्यं च । अर्पिर्धात्वन्तरं च सौत्रम् । अर्घः, कलां नार्धन्ति ३० षोडशीम् ‘शकधृष०' (५।४।९०) इति तुमि अर्हति भोक्तुम् 'अर्हण पूजायाम्' अर्हयति अयमेव अर्थविशेषे पूजायामेव चुरादिरिति पूजाया अन्यत्र योग्यत्वादौ न णिच् अर्हति, इह च पूजायां पाठात् पूजायामपि णिजभावः । मह महति इत्यादि स्पष्टम् , अमहीदिति हान्तत्वान्नान्यवृद्धिः । अचि महः । गौरादित्वात् डयां मही । उणादौ द्रहिवृहीति (८८४) कतरि महान् महान्तौ महान्तः असित्यसि (९५२) महः महसी महेरुच्चास्य वेति (८९) खे अन्तलुकि च मुखम् मखः३५
है. प्रका० उत्त०६९