________________
d
निम्नांकित ग्रन्थों में धर्मध्यान के भेदों की चर्चा हैस्थानांगसूत्र'. भगवतीसूत्र02. औपपातिकसूत्र03. तत्त्वार्थसूत्र04 प्रशमरतिप्रकरण05. अध्यात्मसार 06. योगशास्त्र, ध्यानदीपिका. सम्मतिवृत्ति हितोपदेशवृत्ति०. ज्ञानार्णव आदिपुराण”, ध्यानविचार13. ध्यानस्तव, ध्यानसार'. तत्त्वानुशासन, ध्यानामृत" आदि ग्रन्थों में आज्ञाविचय, अपायविचय, विपाकविचय और संस्थानविचय- इन चार प्रकार के धर्मध्यानों का उल्लेख है।
1. आज्ञाविचय - तीर्थंकर के आदेशों का श्रद्धापूर्वक एकाग्र होकर चिन्तन करना। 2. अपायविचय - आगम निर्दिष्ट व्यवस्था को केंद्र में रखकर अपने आत्मिक-दोषों को दूर करने में एकाग्रचित्त होना।
309
301 धम्मे झाणे चउविहे चउप्पडोयारे पण्णते, तं जहा-आणाविचए, अवायविचए, विवागविचए
संठाणविचए। - स्थानांगसूत्र, चतुर्थ स्थान, उद्देशक- 1, सूत्र- 65. 302 भगवतीसूत्र- 803. 303 औपपातिकसूत्र- 20. 304 आज्ञाऽपायविपाकसंस्थानविचयाय धर्ममप्रमत्तसंयतस्य। - तत्त्वार्थसूत्र- 9/37. 305 जिनवरवचनगुणगणं, सञ्चिन्तयो वधाद्यपायांश्च । __कर्मविपाकान विविधान् संस्थानविधीननेकांश्च ।। - प्रशमरतिप्रकरण, श्लोक- 249. 306 आज्ञाऽपायविपाकानां, संस्थानस्य च चिन्तनात्।
धर्मध्यानोपयुक्तानां, ध्यातव्यं स्याच्चतुर्विधम् ।। - अध्यात्मसार, अ.- 16/35. 307 आज्ञाऽपाय-विपाकानां, संस्थानस्य च चिन्तनात् । __ इत्थं वा ध्येयभेदेन धर्म्य ध्यानं चतुर्विधम् ।। - योगशास्त्र, प्रकरण- 10/7. 308 आज्ञापायविपाकस्य क्रमशः संस्थितेस्तथा। विचयाय पृथग् ज्ञेयं धर्मध्यानं चतुर्विधम् ।। – ध्यानदीपिका, प्रकरण- 7, श्लोक- 120.
का.- 3. 310 तत्राज्ञाविचय–अपायविचय–विपाकविचय-संस्थानविचयभेदाद् धर्मध्यानमपि चतुर्द्धा तत्र
क्षीणशेषरागद्वेषमोहस्य ....... धर्मध्यानम्।। - हितोपदेशवृत्ति- 484. 311 आज्ञापायविपाकानां क्रमशः संस्थितेस्तथा।
विचयैः यः पृथक् तद्धि धर्मध्यानं चतुर्विधम् ।। - ज्ञानार्णव, सर्ग- 30, श्लोक- 05. 312 तदाज्ञापायसंस्थानविपाकविचयात्मकम् । __ चतुर्विकल्पमाम्नातं ध्यानमाम्नाय वेदिभिः ।। - आदिपुराण, पर्व- 21, श्लोक- 134.
मावतस्त आज्ञाऽपाय-विपाक-संस्थानविचयभिदं धर्म-ध्यानम। - ध्यानविचारसविवेचन, प. 17. 314 जिनाज्ञा-कलुषापाय-कर्मपाकविचारणा।
लोकसंस्थानविचारश्च धर्मो देव त्वयोदितः।। - ध्यानस्तव, श्लोक- 12. 315 आज्ञापायविपाकश्च तथा संस्थानचिन्तनम् ।
इत्येवं योगिनः प्राहुर्धर्म्यध्यानं चतुर्विधम्।। - ध्यानसार, श्लोक- 114, पृ. 34. 316 आज्ञाऽपायौ विपाक च संस्थानं भुवनस्य च।
यथागममविक्षिप्त-चेतसा चिन्तयेन्मुनिः।। - तत्त्वानुशासन- 98. 317 आज्ञापायविपाक संस्थान विचयाय धर्मम् । – ध्यानाऽमृत, धर्मालंकार पुस्तक से उद्धृत, पृ. 181.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org